Lorg/Klask/Rechercher/Sairch

mercredi 30 novembre 2016

Là Naomh Andrais

Là Fhèille Andrais sona dhuibh uile! Bha mi ag iarraidh abairt Gàidhlig agus/no Albais fhaotainn ma dheidhinn, ach cha d'fhuair mi gas. :P Tha luaidh den fhèill ann an Carmina Gadelica III, d. 330, ach tha e ro-fhada agus chan ann mun Naomh a tha e co-thiù. Mar sin, agus a chionn 's gum bithear ag òl gu slàinte na hAlba, smaoin mi gum biodh e math deoch-slàinte albannach a thoirt dhuibh. Fear sa Ghàidhlig is fear san Albais. Sin agaibh iad:

Dùthaich nan cluaran, nam fuaran, nan cuaran 's nam fuar-bheann ! [du:iç nan kluəran nam fuəran nan kuəran snam fuər vjaun]
Kintra o the thristle, the funtains, the brogues an the cauld bens !
Bro an askol, ar stivell, ar botoù hag ar menez yen !
Pays des chardons, des sources, des chausses et des froides montagnes !

Here's til us ! (The assembly speirs: Fa's like us ?) Gey few, an thay're aa deid !
Slàinte dhuinn ! (Na daoine: Cò bhios cosail riunn?) Cha bhi mòran, agus tha iad uile marbh !
Yec'hed dimp ! (An dud: Piv 'zo eveldomp ?) N'eus ket kalz, ha marvet int holl !
À nous ! (L'assemblée : Qui est comme nous ?) Peu de gens, et ils sont tous morts !


Happy Saunt-Andra's day til ye'een ! A wintit tae fyn ae sawe in Gaelic an/or in Scots aboot the Saint, bit A cadna. Sae acause we're gaen tae drink til his health the-nicht, A thocht ae toast in Gaelic an ae toast in Scots wad be braw. :)

Gouel Sant-Andre laouen d'an holl ! Fellout a rae din lakaat ul lavarenn e gouezeleg (ha/pe unan e skoseg) diàr-benn ar sant, met ne gavis netra. Mod-se, hag abalamour ma vezor oc'h evañ fenoz da yec'hed Bro-Skos, setu un toast e gouezeleg, hag unan all e skoseg !

Joyeuse Saint-André à tous ! Je voulais au départ trouver une expression ou un proverbe en gaélique (et aussi un en scote, si possible) concernant le saint, mais c'est chou blanc que j'ai fait. :P Donc étant donné qu'on boira à sa santé ce soir, voici deux toasts, un en gaélique et un en scote !

lundi 28 novembre 2016

Gàidhlig bheartach #3

Chan eil co-theacsa na Gàidhlig cho furasta a chionn 's gum bi Beurla na chiad cànan aig mòran duine. Ach chan eil mi a' tuigsinn dair nach eil luchd-ionnsachadh na Gàidhlig ag iarraidh oidhirp a dhèanamh air Gàidhlig mhath, bheartach a chleachdadh (agus tha seo a' tighinn bho chuideigin a bhios a' dèanamh meall mhearachdan!). An-dràsta is a-rithist, bidh trì dòighean airson rud a ràdh anns a' Ghàidhlig, ach bidh na daoine a' cleachdadh an dòigh Bheurla co-thiù. Carson?! Seo eisimpleir.

Bithear a' cluinntinn "Tha mi a' coimhead air adhart" (I'm looking forward). Dhà-rìribh? Tha fhios agam gum bi daoine fileanta ga chleachdadh, ach tha trì dòighean eile ga ràdh, dòighean dualach.

a bhith a' dèanamh sogan (cleachdainn an Eilein Sgìtheanaich)
a bhith a' dèanamh fiughair
a bhith ceud fadachd air

Mar eisimpleir:

Tha mi a' dèanamh sogan gur faicinn.
Tha mi a' dèanamh fiughair a bhith dhachaigh!
Tha ceud fadachd orm a bhith aig àm na Nollaig.
Bha mi a' dèanamh sogan mo dhinnear ithe, ach cha robh càil sa phreas.
Bha mi a' dèanamh fiughair ri d'fhaicinn.
Bha ceud fadachd air mo phàrantan a choinneachadh.


Cùmaibh Gàidhlig beartach. :)

dimanche 27 novembre 2016

Am Fèileadh

    Seo an-dràsta pìosa beag mu dheidhinn an fhèilidh. Sgrìobhaidh mi mòran ma dheidhinn anns a' Bhreatnais is anns a' Fhraingis a chionn 's nach eil iomadach neach eòlach air sin ann. Ach 's dòcha gum bi sibhse eòlach air, nach eil? :P
    Chan eil fhios agam càite an dàinig am facal Gàidhlig “fèileadh”, ach 's ann às a' Lochlannais a tha kilt. Bidh grunn a' smaointeachadh gun dàinig am fèileadh ann an Alba lena Lochlannaich, ach chan eil sin cinnteach. Mar a tha fhios agaibh, tha am fèileadh-beag a chìthear an-diugh ann an Alba caran eadar-dhealaichte bhon fhèileadh-mhòr a bha air na daoine ò chionn fada. 'S fhèarr leamsa am fèileadh-mòr mar a chìthear ann am Braveheart, Rob Roy no Outlander. Bidh an t-olann tiugh orra, agus bidh iad mòr gu dearbh: 18 troighean air fhad is 25/30 òirlich a leud. B' e sin an seòrsa fèilidh a bh' aig na Gàidheil mu bhlàr Chùl Lodair (1746). An dèidh sin chaidh am fèileadh air crosad, agus dair a thàinig e airais, bha e diofraichte.
    Chan eilear cinnteach cuin a nochd am fèileadh-beag, ach bidh feadhainn a' smaointeachadh gur b' e Thomas Rawlinson, à Sasann, a rinn a' chiad fhèileadh-beag anns na 1730mh. Bha esan a' fuireach ann an Arra-Ghàidheil agus a' cur fèilidh air, mar chàch ann. Ach smaoinich e nach robh am fèileadh-mòr cho cofhurtail nò pragtaigeach san obair aige, agus ghiorraich e a fhèileadh fhèin. Sin agaibh e, a' chiad fhèileadh-beag a thathar eòlach air. Theagamh gun robh fèilidhean-beaga ron sin, ach chan eil lorg aca ann.
    Chan eilear cinnteach nas motha cuin a nochd a' chiad bhreacan. A-rèir choltais bha breacan aig na Ro-Ceiltich fadò, ceithir mìle bliadhna airais (Elizabeth Wayland Barber, 2000, The Mummies of Ürümchi) agus bha breacan aig daoine Hallstatt (8mh – 6mh RC) mar an ceudna (Jeffrey Banks, Doria de la Chapelle, 2007, Tartan: Romancing the Plaid). 'S ann bhon 3s linn AD a tha a' chiad bhreacan albannach, agus chaidh a lorg anns an Eaglais Bhreac. Agus fiù 's gu bheil mòran bhreacan a th' againn an-diugh gu math ùr, 's e seann-dualchas a th' ann, agus bha breacan aig na Gàidheil ann an 16mh linn agus ron sin.
    Ged nach faicear tòrr dhaoine le fèileadh orra an-diugh, 's math leam gu bheil e cumanta gu leòr fhathast. 'S èibhinn leamsa m'fhèileadh fhìn (breacan Inis Eusa, anns a' Bhreatainn Bhig) a chur orm, agus 's math leam nach eilear ag amharc orm dair a bhios e orm. Bidh cuid dena daoine ag ràdh nach eil am fèileadh mar chuid den chultar albannach an latha an-diugh, ach 's dòcha gum bi iad ag ràdh nach eil an kimono iapanach nas motha...
    Bidh fèilidh aig muinntirean eile an-diugh, agus gu h-àraidh aig na muinntirean ceilteach. Bidh breacanan againne anns a' Bhreatainn Bhig cuideachd, agus tha am fèileadh albannach a' tighinn sna dualchasan againn. 'S math leamsa sin. :)

Bunan is barrachd :
-Scottish Register of Tartans: https://www.tartanregister.gov.uk/ (Beurla).
-Scottish Tartan Authority: http://www.tartansauthority.com/ (Beurla).
-Jeffrey Banks, Doria de la Chapelle, 2007, Tartan: Romancing the Plaid (Rizzoli).
-Elizabeth Wayland Barber, 2000, The Mummies of Ürümchi (Norton & Cie).
-Ma tha ùidh agaibh sna breacanan Breatnach, seo làrach-lìon man deidhinn (agus mu dheidhinn na breacanan frangach): http://www.cramax.fr/pages/pkf1.html
-Seo dòigh airson fèilidh-mòr a chur air: https://www.youtube.com/watch?v=vEmES4-7kvc&t=10s (onestooge, le Christiane & Seán Kinney ).

Tartan Enez Eusa (Ouessant), Breatann-Bheag/Breizh/Bretagne

    Sed amañ gwiskamant hengounel Bro-Skos: ar c'hilt, fèileadh [fe:ləɣ] e gouezeleg. Dont a ra ar ger «kilt» az implijer er yezhoù all eus an daneg, ha dalvezout a ra kement ha... «kilt». Mard eo eus an daneg emañ o tont eo peogwir e soñjer e oa degaset an doare gwiskañ-se gant al Lec'hlenniz (dle. tu eus Bro-Norvej, Bro-Sued ha Bro-Danmark ; Lochlannaich [lɔxləniç] e gouezeleg) e penn-kentañ ar grennamzer. N'eo ket sur peur ez eas da vezañ dilhad Gouezeled Vro-Skos, met gouzout a ouzer e oa implijet a-hed hag a-dreuz an Uheldirioù d'an nebeutañ abaoe an XVIvet kantved. Anvet e oa fèileadh-mòr, da lavarout eo «kilt meur», d'an ampoent, ha disheñvel e oa diouzh ar pezh az anavezer hiziv. Bez e oa ar c'hilt meur ur pezh gloan 18 troatad (5 metrad) a hirder ha 25/30 meutad (65-75 santimetrad) a ledander. Pleget e oa ha lakaet tro-dro d'ar c'horf evel ma weler e Braveheart, Rob Roy pe Outlander. Tev e oa ar gloan, ha ken bras ar c'hilt ma c'helled hen implij evel ur ballenn, a-enep ar glav hag all. Talvoudus hag util e oa, ha tomm ivez. Implijet e oa dre voaz betek ma oa difennet gant ar Saozon e 1746.
    Ar c'hilt evel m'hen gouzer bremañ a zo kalz berroc'h, ha tostoc'h eo ouzh ur vrozh eget ur ballenn. Anvet eo ar fèileadh-beag, pe «kilt bihan». N'ouzer ket peur e teuas àr wel, met tud 'zo a lavar e oa bet ijinet er bloavezhioù 1730 gant Thomas Rawlinson, eus a Vro-Saoz. P'edo o labourat en Argyll, hag-eñ gwisket evel tud ar Vro, e soñjas dezhañ ne oa ket akomot ar c'hilt-meur bewech. Mod-se e verraas ar gwiskamant ha setu penaos e oa graet ar c'hilt kentañ. Evel-just, o vezañ ma ne oa dedennet den ebet gant dilhadoù an Uheldirioù a-raok, n'eo ket sur ha bez e oa eus traoù hañval a-raok Rawlinson. Ar c'hilt bihan an hini eo az implijer hiziv e Bro-Skos ha broioù all.
     Ne c'heller ket kaozeal a-zivout ar c'hilt hep kaozeal a-zivout ar breacan [brjɛxgan], pe tartan, troet e brezhoneg bizig-ha-bizig «brizhan». Bez eo ar brizhan ar patrom hag al livioù a gaver àr ar c'hilt, hag dre voaz e vez brizhanioù disheñvel gant pep kenel ('klan') ha gant pep lec'h. Kozh-Noe eo hervez Elizabeth Wayland Barber (The Mummies of Ürümchi), a skrivas diàr-benn ur wered a seblant bezañ keltiek e Bro-Sina (ya, Bro-Sina) eus 2000 a-raok Krist. Mard eo gwir e oant Kelted (pe rag-Gelted) an dud er wered-se, neuze e ouzer eo bet graet brizhan gant hor hendadoù abaoe pevar mil bloaz ! Seblant a ra e oa graet brizhan gant tud Hallstatt ivez etre an VIIIvet hag ar VIvet kantved rag Krist (Jeffrey Banks, Doria de la Chapelle, 2007, Tartan: Romancing the Plaid). Met o vezañ ma n'on ket ur mailh àr se ne gaozein nemet diàr-benn ar pezh a ouzer e Bro-Skos. Ar pezh brizhan koshañ kavet e Bro-Skos a zeu eus an IIIvet kantved goude Krist ha kavet e oa e Falkirk. Evelato ne gaver ket ar brizhan evel m'hen anavezer hiziv a-raok an XVIvet kantved. D'an ampoent e oa graet gant al livioù a gaved tro-àr-dro, hervez ar plant kavus, ha mod-se e teuas da vezañ arouez ur vro, pe ur c'harter. O vezañ ma oa ar c'heneloù o chom en hevelep tir gwall alies, e teuas tamm-ha-tamm ar brizhan da vezañ arouez ur c'henel. E-pad an XIXvet kantved, gant nevezadur ar sevenadur skosat e teuas brizhanioù nevez-flamm àr-wel, hag hiziv an deiz ez eus miliadoù anezho.
     Ur gwiskamant cheuc'h eo bremañ ar c'hilt evit peurvuiañ ar Skosiz, ha ne vez ket implijet hep heuliañ un nebeud reolennoù. Da gentañ, zoken ma n'eus lezenn ebet a-enep gwiskañ n'eus forzh peseurt brizhan, soñjal a reer eo diseven-mik implijout ur brizhan hep bezañ liammet gantañ. Da skwer, gwiskañ gant brizhan ar MacDonald a gKepoch hep bezañ un ezel eus ar c'henel a vo gwelet gant ar Skosiz evel ur gunujenn. Bezit àr evezh ! Leun a vrizhan all a zo, liammet ouzh lec'hioù pe traoù all, a c'hell bezañ gwisket gant an holl ingal. Da skwer e Breizh hor beus muioc'h eget pemzek brizhan bremañ, dibab 'zo. Gellout a ra da bep Gall ha Brezhon implijout ar brizhan Royal Stewart abalamour d'ar sikour a rojomp d'ar Jakobited e-pad Kad Culloden (1746). An eil dra a zo ne vet ket lakaet ar c'hilt bihan izeloc'h nag uheloc'h eget an daoulin. O vezañ ma n'eus godelloù ebet er c'hilt, implijout a reer ur sporan (yalc'h, sac'hig) a lakaer e-tal ar c'hilt. M'emeur o vont d'un eured, pe d'ur c'hendarvoud cheuc'h, lakaet e vo ivez osan (loeroù) hag ur chupenn vrav.
     Hiziv an deiz ne wisk ket peurvuiañ ar Skosiz gant ur c'hilt er vuhez bemdeziek, met normal eo gwelout unan o vont gwisket kement-se, pe en ur mod cheuc'h pe da bakañ ur banne. Pa'z on gwisket gant va c'hilt (brizhan Enez Eusa), da skwer, ne ra an dud vern ouzhin. Evelato ez eus tud e-touez ar Skosiz a soñj dezho eo sot ar gwiskamant-se, ha n'eo ket «e-barzh sevenadur Bro-Skos a-vremañ». Evel-just ez eus lod anezho erruet skuizh gant an douristed o lakaat kiltoù vil ha marc'had-mat àrno d'ober goap, ha tud tro-dro ar bed o soñjal n'eus er Vro nemet wiski ha kiltoù. Hogen, lavarout n'eo ket ar c'hilt gwiskamant Bro-Skos a vefe evel lavarout n'eo ket ar djellaba ur gwiskamant arabek, nag ar c'himono ur gwiskamant japanat.

     Hag ar c'hilt er-maez Bro-Skos, neuze ? Implijet e vez gant Amerikaned ha Kanadianed a-orin iwerzhonat pe skosat da ziskouez oc'h identelezh, ha brizhanoù 'zo e pep bro. Er broioù keltiek eo brasoc'h an implij avat, gant brizhanoù a-leizh e Breizh, Bro-Iwerzhon, Bro-Gembre, Enez-Vanav ha Kerne-Veur. N'ouzer ket ha gwisket e oa an Iwerzhoniz gant kiltoù biskoazh, hogen eo bet e sevenadur ar vro abaoe diwezh an XIXvet kantved d'an nebeutañ. E Breizh ne seblant ket bezañ bet implijet a-raok an XXvet kantved, digant levezon Bro-Skos, met o vezañ n'anavezer ket ar pezh a wiske hor hendadoù, diaes eo lavarout. E Plougastel-Daoulas, da skwer, e weler tud gant seurt kiltoù àr ar c'halvar. Sur eo un dra avat : ar c'hilt mod Skos na oa gwisket ganeomp gwech ebet. Hogen e teu da vezañ ur perzh eus hor sevenadur hiziv, ha drant on-me da wiskañ gant brizhanoù Breizh : kled eo, tomm eo, brav eo hag un arouez a identelezh etrekeltiek. Cheñch a ra pep hengoun ha pep sevenadur, ha degemer a ran ar gwiskamant-se e Breizh laouen.

Mammennoù ha liammoù :
-Scottish Register of Tartans: https://www.tartanregister.gov.uk/ (Saoznog).
-Scottish Tartan Authority: http://www.tartansauthority.com/ (Saoznog).
-Jeffrey Banks, Doria de la Chapelle, 2007, Tartan: Romancing the Plaid (Rizzoli). (Saoznog)
-Elizabeth Wayland Barber, 2000, The Mummies of Ürümchi (Norton & Cie). (Saoznog)
-Mard oc'h dedennet gant brizhanoù Breizh ha Bro-C'hall: http://www.cramax.fr/pages/pkf1.html
-Setu penaos lakaat ur c'hilt meur: https://www.youtube.com/watch?v=vEmES4-7kvc&t=10s (onestooge, gant Christiane & Seán Kinney ).

Am Fèileadh-Mòr / Ar C'hilt meur / Le grand kilt

     Aujourd'hui nous allons parler du vêtement traditionnel écossais : le kilt, ou fèileadh [fe:ləɣ] en gaélique. Le mot « kilt » nous vient du danois, et signifie dans cette langue... kilt. On pense que l'origine danoise du mot est dû au fait que ce sont les Vikings (Lochlannaich [lɔxləniç] en gaélique) qui l'introduisirent dans le pays au début du Moyen Âge. On ne sait pas vraiment quand le kilt devint le vêtement de choix des Gaéls d’Écosse, mais on sait qu'il était porté à travers les Hautes Terres au XVIe siècle. À l'époque on l'appelait en gaélique fèileadh-mòr, c'est-à-dire « grand kilt », et il était bien différent de ce que nous connaissons aujourd'hui. Le grand kilt est une couverture de laine de 18 pieds (5 mètres) de long et 25/30 pouces (65-75 centimètres) de large. Il est plié est enroulé autour du corps comme on le voit dans Braveheart, Rob Roy ou Outlander. La laine est épaisse, et le kilt tellement grand qu'il peut servir de couverture, et contre les intempéries. Il est chaud, pratique et utile. C'était le vêtement normal des Highlanders jusqu'à son interdiction par les autorités britanniques après 1746.
     Le kilt que nous connaissons aujourd'hui est bien plus court, et plus proche d'une jupe que d'une couverture. On l'appelle fèileadh-beag, « petit kilt ». Sa date de naissance n'est pas certaine, met certains disent qu'il fut inventé dans les années 1730 par un anglais, Thomas Rawlinson. Alors qu'il travaillait en Argyll, et lui de s'habiller comme les locaux, il réalisa que cette énorme couverture n'était pas toujours des plus pratiques. Ainsi, il raccourcit le vêtement et voici comment le kilt moderne fut né. Bien évidemment, étant donné que personne ne s'intéressait aux vêtements gaéliques à l'époque, on ne sait pas si de tels kilts existaient déjà avant Rawlinson. Quoiqu'il en soit, ce petit kilt est celui aujourd'hui en usage en Écosse et au-delà.
     Nous ne pouvons évidemment pas parler du kilt sans parler du breacan [brjɛxgan], ou tartan. Le tartan est le motifs et les couleurs qui apparaissent sur le kilt, et il est aujourd'hui normal de distinguer les clans par leurs tartans. Selon Elizabeth Wayland Barber (The Mummies of Ürümchi), le tartan chez les Celtes est très ancien, comme elle le dit dans son ouvrage écrit sur un cimetière aux apparences celtiques en Chine (oui, Chine) de 2000 av. JC. Si les occupants de ces tombes étaient vraiment des Celtes (ou proto-Celtes), alors on peut dire que nous autres Celtes sommes fans de tartan depuis au moins 4000 ans ! Il semblerait que les populations celtiques d'Hallstatt étaient aussi amatrices de tartan entre le VIIIe et le VIe siècle avant l'ère chrétienne (Jeffrey Banks, Doria de la Chapelle, 2007, Tartan : Romancing the Plaid). Toutefois, n'étant pas un expert, je me contenterai de ce que l'on sait sur la présence du tartan en Écosse. Le plus vieux bout de tartan trouvé dans le pays date du IIIe siècle après JC et fut trouvé à Falkirk. Ceci étant dit, le tartan tel que nous le connaissons aujourd'hui, avec sa symbolique clanique, n'apparut qu'au XVIe siècle. À cette époque, il était fait avec les couleurs qu'on trouvait dans les environs, selon les plantes disponibles, et ainsi chaque tartan en vint à être spécifique à une région ou une paroisse. Sachant que les clans avaient tendances à vivre au même endroit, les tartans devinrent peu à peu associer à eux. Au cours du XIXe siècle, avec le renouveau de la culture écossaise, de nouveaux tartans furent inventés et on en trouve aujourd'hui des milliers.
     Pour beaucoup d’Écossais, le kilt est aujourd'hui un vêtement chic réservé aux grandes occasions, et on se doit donc de respecter quelques règles. Tout d'abord, bien qu'il n'y ait aucune loi concernant le tartan que l'on peut porter, le fait de se vêtir d'un kilt dans un tartan auquel on n'est pas personnellement connecté est considéré comme extrêmement irrespectueux. Par exemple, porter le tartan des MacDonald de Kepoch sans être membre du clan sera vu par beaucoup d’Écossais comme une insulte à leur culture. Soyez prudent ! Il existe beaucoup d'autres tartans connectés à des lieux ou d'autres idées et groupes qui peuvent être employés par tous. Par exemple, la Bretagne dispose désormais de plus d'une quinzaine de tartans rien qu'à elle, la Normandie a le sien, ainsi qu'Aubigny-sur-Nère, ancienne ville écossaise en France. Chaque Breton et Français peut librement porter le Royal Stuart en raison du soutien du roi de France Louis XV à la cause Jacobite à la bataille de Culloden (1746). Une autre chose à laquelle il faut faire attention est le fait que le petit kilt doit tomber pile au milieu du genou, ni plus haut, ni plus bas. Sachant qu'il n'y a pas de poches dans un kilt, on utilise également un sporan (bourse) que l'on met devant le kilt. Si l'on se rend à un mariage ou une grande occasion, on s'équipe aussi de osan (des grandes chaussettes) et d'une jolie veste.
De nos jours la plupart des Écossais ne portent pas le kilt comme vêtement quotidien, mais il est normal de voir des gens ainsi vêtu, que ce soit pour un événement particulier ou pour aller faire leurs courses. Lorsque je porte mon kilt (tartan ouessantin), par exemple, la plupart des gens m'ignorent complètement, car c'est naturel. Il existe toutefois certains Écossais qui trouvent ce vêtement stupide et n'ayant pas sa place dans la culture écossaise contemporaine (celle des pantalons, des accents américains et du pétrole). Bien sûr, beaucoup d'entre eux sont simplement arrivés fatigués avec les touristes portant des kilts bon-marchés pour se moquer, et des clichés voulant que chaque habitant de Calédonie porte le kilt en buvant du whisky. Cependant, dire que le kilt n'est pas le vêtement de l’Écosse reviendrait à dire que la djellaba n'est pas un vêtement arabe, ou le kimono un vêtement japonais.
     Et le kilt hors d’Écosse alors ? Il est porté par des Américains et des Canadiens d'origine irlandaise ou écossaise afin d'affirmer leur identité, et il existe des tartans dans presque tous les pays. Le port du kilt est évidemment beaucoup plus répandu dans les pays celtiques, avec une belle collections de tartans bretons, irlandais, gallois, mannois et corniques. On ne sait pas si les Irlandais portaient le kilt, met celui-ci a intégré la culture du pays au XIXe quoiqu'il en soit. En Bretagne il ne semble pas apparaître avant le XXe siècle, sous l'influence écossaise, mais ne sachant pas ce que portaient nos ancêtres, on n'est pas pour dire. À Plougastel-Daoulas, par exemple, on voit des hommes portant des sortes de kilts sur le calvaire. Une chose est certaine cependant : le kilt écossais avec ses tartans et compagnie ne fut jamais porté en Bretagne auparavant. Ceci dit, il intègre peu à peu notre culture contemporaine, et je suis personnellement heureux de porter des tartans bretons : c'est confortable, chaud, beau et un symbole de notre identité celtique contemporaine. Les traditions changes, comme les cultures, et j'accueille avec joie ce nouveau vêtement chez nous !

Sources et liens :
-Scottish Register of Tartans: https://www.tartanregister.gov.uk/ (Anglais).
-Scottish Tartan Authority: http://www.tartansauthority.com/ (Anglais).
-Jeffrey Banks, Doria de la Chapelle, 2007, Tartan: Romancing the Plaid (Rizzoli). (Anglais)
-Elizabeth Wayland Barber, 2000, The Mummies of Ürümchi (Norton & Cie). (Anglais)
-Si vous êtes intéressés par les tartans bretons et français: http://www.cramax.fr/pages/pkf1.html
-Comment enfiler un grand kilt: https://www.youtube.com/watch?v=vEmES4-7kvc&t=10s (onestooge, par Christiane & Seán Kinney ).

Royal Stewart
     A thocht A'd scrap ae wee airticle on the kilt acause folks are aye cuirious aboot it. A hope ye ken aboot it yersel, acause it's yer culture, richt? :P
    A dinna ken faur frae came the Gaelic fèileadh [fe:ləɣ], bit the wird "kilt" is ae danish ane meanin... kilt. It micht hiv been brocht til Scotland wi the Vikings, bit naebody's siccar. The wee kilt we hiv the-day wisna aye the ane in uise aroond here, an folks uised for tae be dressed wi the fèileadh-mòr, or "great kilt". It wis 18 feet lang an 25/30 inches wide, an ye'd pit it aroond yersel sic as ye see in Braveheart, Rob Roy or Ootlander. It wis gey werm an practical, bit it wis forbidden aifter 1746. Fan the ban wis liftit, the kilt came back as fit we ken the-day.
     It's nae siccar faur frae came the fèileadh-beag, the wee kilt aat's worn in Scotland nu. The first ane we ken aboot wis inventit by Thomas Rawlinson, ae Sassenach faa wis bidin in Argyll in the 1730s. As he wis weel integratit (wad it nae be nice gin ilka Sassenach cad div siclike thir days?) wi the local folks, he wis wearin ae kilt an aw. Bit he thocht it wis ower muckle for work files, an he shortened it. Meebee thare uised for tae be wee kilts afore him, bit we hiv nae record.
    We dinna ken naither fan did the first tartan kythed. Gin the mummies o Ürümchi (China) are (proto)Celtic as some say, syne the Celts hiv been weirin tartan for 4000 years (Elizabeth Wayland Barber, The Mummies of Ürümchi)! Bit onygate, tartan his been fund for the Hallstatt (8th an 6th centuries afore Christ) period, filk mean aat it's gey auld (Jeffrey Banks, Doria de la Chapelle, 2007, Tartan: Romancing the Plaid). The auldest piece o tartan fund in Scotland wis at Falkirk, an dates frae the 3rd century AD. An we ken it wis in uise widely at least by the end o the Middle Ages, gin nae afore aat. Sae aatho mony modern tartan hiv been made in the 19th century, thay are frae aen aulder tradition.
     Thou ye dinna see mony ae ane wi ae kilt thir days, A like aat it's common eneuch. A like tae pit ma een kilt (Enez Eusa tartan, ae Breton ane) an it's nice fan folks dinna leuk at ye acause weirin ae kilt is juist sae normal. A heard some folks say aat the kilt wis stupid an hid nae place in modern Scotland, bit A jalouse thay think the kimono his nae place in Japan aither, an wint aabody tae spik the Queen's English (gin nae US English) an div aa things like ae guid wee Brit/American.
Ither folks hiv kilts an tartans the-day, especially in ither Celtic kintras. We hiv mony a tartan in Brittany for exemple, an some Scottish weys are becamin part o wir culture athoot pushin oot the rest.

Tae ken mair:
-Scottish Register of Tartans: https://www.tartanregister.gov.uk/ (English).
-Scottish Tartan Authority: http://www.tartansauthority.com/ (English).
-Jeffrey Banks, Doria de la Chapelle, 2007, Tartan: Romancing the Plaid (Rizzoli).
-Elizabeth Wayland Barber, 2000, The Mummies of Ürümchi (Norton & Cie).
-Gin ye're interestit wi Breton an French tartans, here's a wabsteid (in French) aboot them: http://www.cramax.fr/pages/pkf1.html
-Here's fit wye tae pit ae great-plaid on: https://www.youtube.com/watch?v=vEmES4-7kvc&t=10s (onestooge, wi Christiane & Seán Kinney ).

jeudi 24 novembre 2016

Abairtean Gàidhlig

Seo mise a' sgrìobhadh abairt a' Chiadain aig an àm Ghàidhealach. Bidh dà sheann-fhacal ann a tha a' ciallachadh an dearbh-rud.
Sed ac'hanon o skrivañ lavarenn ar Merc'her d'an amzer c'houezelek. Reiñ a rin div lavarenn deoc'h, gant an hevelep ster.
Me voici à écrire le proverbe du mercredi à l'heure gaélique. Ce ne sont que deux petites phrases qui ont le même sens.
A'm scrapin Wadensday's sawe at Gaelic time. It's juist ae wee couple o phrases wi the same meanin.


Bidh adhaircean fada air a' chrodh a tha fada uainn. [bi ɔ:rkjan fata er a xro: a ha fata uəjn]
Bez e vez kerniel hir àr ar saout a zo pell diouzhomp.
Longues sont les cornes du bétails qui paît loin de nous. (lit. "Est (habituel/future) cornes longues sur le bétail qui est loin de-nous.")
The kye aat are faur frae us hiv lang horns. (lit. "Is horns lang on the kye aat is faur frae-us.")

Nach gorm na cnuic a tha fada uainn. [nax gorəm na kruiçk a ha fata uəjn]
Na glas ar runioù a zo pell diouzhomp.
L'herbe est toujours plus verte ailleurs. (lit. "Combien vertes les collines qui sont loin de-nous.")
Sae green are the braes aat are faur frae us.

lundi 21 novembre 2016

Bha mi ann an Dùn Èideann aig co-labhairt fad na deireadh seachdaine (Thinking about Celtic Mythology in the 21st Century). Bha e glè inntinneach ach cha robh cothrom agam artaigil ùr a sgrìobhadh. Uime sin cuiridh mi dìreach seann-fhacal an-diugh.

Chan fhiach cuirm gun a còmhradh. [xa niax kurəm gun a cõ:wra]
Ne dalvez ket ar banvez hep e gaozadenn. (bhb. Ned-eo talvoudus banvez hep e gaozadenn.)
Un banquet sans conversation n'a aucun intérêt. (lit. N'est-pas valable banquet sans sa conversation.)
The feast isnae wirth athoot its cantations. (lit. Isnae wirth feast athoot her cantations.)

Edon e Dinedin e-pad an dibenn-sizhun (Thinking about Celtic Mythology in the 21st Century). Dedennus-meurbet e oa met n'em boa ket tro skrivañ ur pennad nevez. Mod-se ne lakain nemet ur c'hrennlavar hiziv.

J'étais à Édimbourg en cette fin de semaine (Thinking about Celtic Mythology in the 21st Century). C'est intéressant que c'était, mais je n'ai pas eu l'occasion d'écrire de nouvel article. Donc je me contenterai de mettre un proverbe aujourd'hui à la place.

A wis in Edinburra thon wikend (Thinking about Celtci Mythology in the 21st Century). It wis fair interestin bit A hidnae dint tae scrap ony new article. Sic A'll juist pit ae wee sawe the-day.

mercredi 16 novembre 2016

Càrn nan Ceilteach

Seo a-nis seann-fhacal an Ciadain. 'S e seann-fhacal goirid a th' ann, ach bha mi a' smaointeachadh air a chionn 's gun robh mi a' bruidhinn ma dheidhinn ri caraid o chionn mìos. Bha sinn ann am Baladair (Cairngorm, Siorrachd Obar Dheathain) agus sinne a' coiseachd air Creag Coillich (taobh dheas den bhaile). Ràinig sinn mullach a' chnuic agus bha lèirsinn sgiamhach againn a dh'aindeoin a' cheòtha is an sgòthan - no tapadh leotha. Tha càrn air mullach Creige Coillich, agus mar 's còir, chuir mise clach air. 'S ann às an Fhraing a tha mo charaid, agus dh'fheòraich i dhomh gu dè bha mi a' dèanamh. "Bu chòir clach a chur air càrn dair a thathar a' dol seachad, a-rèir an dualchas anns a' Bhreatainn Bhig is ann an Alba. Sin no bidh mì-àgh ort," arsa mise. Mar sin, chuir ise clach air mar an ceudna. Bithear a' cur clach air càrn air dà adhbhar: 1) ma 's e càrn fir/tè/rud dona a th' ann, airson a' mhì-àigh a chur air falbh ; 2) ma 's càrn fir/tè/rud math a th' ann, mar chomharradh spèise. Co-thiù, bithear a' cur cloiche air càrn daonnan. Seo an t-seann-fhacal ma-thà: ma tha spèis mhòr air cuideigin, nò ma thuirt/rinn cuideigin rud glè mhath, 's urrainnear a ràdh:

Cuiridh mi clach 'ad chàrn. [kuri mi klax at xa:rn]
Lakain ur maen àr da garn.
Je mettrai une pierre sur ton cairn.
A'll pit ae stane on yer carn.

Mar sin, theirear gum bi spèis againn air an fhear/tè cho fad 's a bhios bainne geal aig boin dhuibh.

Càrn Creige Coillich, 13/10/2016
Fañch Bihan-Gallic.
Sada a-us krennlavar ar Merc'her - na vo ket anvet kement-se. Ur c'hrennlavar berr eo, hag edon o soñjal ennañ en ur gounaat ur gomz am boa gant ur geneilez miz 'zo. Edomp e Baladair (Cairngorm, kontad Aberdin) ha ni ha bale àr Creag Coillich (tu-dehoù ar gêriadenn). Pan errujomp àr varr ar menez (ar bre, kentoc'h) hor boe ur sell brav meurbet daoust d'al luc'henn - pe a-drugarez dezhi. Emañ ur c'harn àr varr Creag Coillich, ha me ha lakaat ur maen àrnañ. Va c'heneilez, ur c'hallez anezhi, a c'houlennas din an abeg. "Dav eo lakaat ur maen àr ur c'harn pa dremener e-biou dezhañ e hengounioù Breizh ha Bro-Skos. A-hend-all e vo an drougaviz àrnomp," emezon. Hag hi ha lakaat hi maen ivez. Er broioù keltiek ez eus daou abeg d'ober kement-se : 1) ma oa bet savet ar c'harn d'un nen pe d'un dra zrouk, a-benn kas kuit an drougaviz ; 2) ma oa bet savet ar c'harn d'un nen pe d'un dra vat, a-benn diskouez doujañs. N'eus forzh penaos e lakaer ur maen àr ar c'harn atav. Ar c'hrennlavar e-unan az implijer pa zoujer unan bennak pe pa lavar/ra unan bennak un dra a zellez un doujañs peurbadel, cho fad 's a bhios bainne geal aig boin dhuibh (keit ma roio ar vuoc'h zu laezh gwenn).

Mullach Creige Coillich, 13/10/2016
Fañch Bihan-Gallic
Voici au-dessus le proverbe du mercredi (je ne vais tellement pas l'appeler comme ça). C'est un proverbe court, mais j'y pensais en me remémorant une conversation avec une amie il y a un mois. Nous étions à Ballater (Cairngorm, conté d'Aberdeen) et nous de marcher sur Creag Coillich (au sud du village). Nous atteignîmes le sommet d'où nous eûmes une très belle vue en dépit des nuages et du brouillard - ou devrais-je dire, grâce aux nuages et au brouillard. Au sommet de Creag Coillich se dresse un cairn, et j'y ajoutai donc une pierre. Mon amie, française, me demanda la raison du geste, et moi d'expliquer. "Il faut toujours mettre une pierre sur un cairn lorsqu'on en croise un, selon les traditions bretonnes et écossaises. Autrement on attire le mauvais œil," dis-je. Et elle de mettre sa pierre sur l'édifice. Dans les pays celtiques il existe deux raisons pour mettre une pierre sur un cairn : 1) si ce cairn fut dressé pour une personne ou une chose mauvaise, afin d'éloigner la mauvaise fortune ; 2) si ce cairn fut dressé pour une personne ou une chose bonne, comme marque de respect. Quoiqu'il en soit, on met toujours une pierre sur un cairn. Le proverbe en lui-même s'applique lorsque l'on respecte énormément quelqu'un, ou que quelqu'un fait ou dit quelque chose qui mérite un respect éternel, cho fad 's a bhios bainne geal aig boin dhuibh (aussi longtemps que la vache noire donnera du lait blanc).

Abuin is the sawe o Wadensday, tho A'll nae caa it aat. It's ae short sawe, bit A wis thinkin aboot it file myndin ae talk A hid wi ae friend ae month aby. We war in Ballater (Cairngorm, Aiberdeenshire) an walkin on Craig Coillich (south o the toon). Fan we reakit the tap we hid ae bonnie view maugre o the rouk - or thanks til it. Thare's ae cairn thare, sae A pittit ae stane on it. Ma friend, fa's frae France, speired at me fit wye A did aat, sae A expleenit ye maun aye pit ae stane on ae cairn in Breton an Scottish traditions, or ye'll bring the ill-ee on ye. Sae she pittit her een stane an aa. In Celtic kintras we hiv twa raisons tae pit ae stane on ae cairn: 1) gin the cairn wis made for ae body or ae thing aat wis ill, ye pit ae stane tae send awa the ill-ee ; 2) gin the cairn wis made for ae body or ae thing aat wis guid, ye pit ae stane as ae merk o respect. Onygate, ye aye pit ae stane on ae cairn. The sawe itsel is said fan we hiv muckle respect for ae body, or fan ae body says or daes ae thing aat desers ayebidin respect, cho fad 's a bhios bainne geal aig boin dhuibh (sae lang as the black cou will gie fite melk).

lundi 14 novembre 2016

Seann-fhacal òg

Tha mi a' leughadh Wilson McLeod, "Feumaidh sinn a' Ghàidhlig a chumail pure" (Diversitas linguarum, vol. VI le Dónall Ó Riágain is Thomas Stolz, 2004, dd. 25-45) agus smaoin mi air abairt a thuirt Charles de Gaulle, ceann na Frainge Saor eadar 1940 is 1945. Theirear gun duirt e gu Churchill: "Nous sommes trop faibles pour faire des concessions." ("Tha sinn ro lag airson gèilleidh.") Agus aontaichidh mi ri sin ann an co-theacsa na Gàidhlig, na Breatnais is tòrr rudan eile mar an àrainneachd. Ma tha sinne a' gèilleadh cus rudan, bidh sinne a' cur tarrangan anns a' chiste-laighe againne fhèin.

Mar sin, tabhainnidh mi seann-fhacal ùr (paradocs?) anns a' Ghàidhlig:

Tha sinn ro lag airson gèilleidh. [ha ʃinj rɔ lag ər'sɔn gje:ljəɣ]
Emaomp re-wan da blegiñ.
Nous sommes trop faibles pour faire des concessions.
We are ower dowless tae mak concessions.


Emaon o kinnig ul lavarenn nevez e gouezeleg, tennet diouzh frazenn Charles de Gaulle (ar Jeneral). Da'm soñj e vez a-bouez ar frazenn-se evidomp holl bremañ.
J'offre ici aux gaélisants un nouveau proverbe, tiré d'une phrase du Général de Gaulle. Je pense qu'elle s'applique bien au combat mené par les minorités celtiques et au-delà, mais aussi par ceux qui se battent pour l'environnement, la démocratie et tout ce genre de choses.
A'm offerin ae new sawe in Gaelic, takken frae fit Charles de Gaulle (the heid o the Free France atween 1940 an 1945) said ane day. A think it's fittin til the fecht for wir leids, bit forby til ilka fecht folks are daein aboot the environment, democracie an siclike thir days.

dimanche 13 novembre 2016

Beagàn Gàidhlig

An-dràsta bidh mi a' toirt abairtean is rudan mar sin dona dhaoine gun Gàidhlig. Tha dòchas agam gum bi sibhse eòlach orra. :P

Sed amañ da heul frazennoù pemdeziek ha talvezus, ur blasig eus yezh ar C'houezeled ! Lakain daveennoù da c'houzout muioc'h da c'houde.

Voici quelques phrases quotidiennes et utiles en gaélique, histoire de vous donner une idée. Je mettrai des références pour en apprendre plus juste en-dessous.

Here's ae wee taste o the Gaelic, wi daily an usefu phrases. A'll pit references tae lear mair juist ablow them.


Madainn mhath! [madɪn va]
Mintin mat !
Bon matin ! (= Bonjour !)
Guid morn !

Feasgar math! [fesgər ma]
Enderv/abardae mat !
Bon après-midi/soir ! (=Bonjour l'après-midi ou le soir)
Guid aifternoon !

Ciamar a tha thu? [kjimar a ha hu]
Penaos emaout ?
Comment es-tu ?
Fit wye are ye?

Tha mi gu math. [ha mi gə ma]
Emaon mat.
Je suis bien.
A'm guid.

Tha mi ceart gu leòr. [ha mi kjarʃd gə ljɔ:r]
Emaon mat a-walc'h.
Je suis assez bien.
A'm aaricht.

Chan eil mi gu math. [xa njel mi gə ma]
N'on ket mat.
Je ne suis pas bien.
A'm nae guid.

Cò às a tha thu? [ko: as a ha hu]
Eus a belec'h emaout ?
D'où viens-tu ?
Faar are ye frae?

Tha mi à Alba/às a' Bhreatainn Bhig/às an Fhraing. [ha mi a alabə/as a vrjɛhtɪn vik/as ãn raŋjg]
Emaon eus a Vro-Skos/a Vreizh/a Vro-C'hall.
Je viens d'Écosse/de Bretagne/de France.
A'm frae Scotland/Brittany/France.

Tapadh leat/leibh. [tahbəɣ lat/liv]
Trugarez dit/deoc'h.
Merci à-toi/à-vous.
Thank ye/ye een.

Mòran taing. [mo:ran taiŋjg]
Trugarez bras.
Merci beaucoup.
Muckle thanks.

Slàinte mhath. [sla:njtʃə va]
Yec'hed mat !
Santé !
Cheers!

Tiriodh! [tʃirioɣ]
Kenavo !
Au revoir !
Cheerioh!

Gabh mo leisgeul. [gav mo ljeʃgjel]
Digarez.
Pardon.
Sorry.


Deskiñ muioc'h / En apprendre plus / Lear mair:
-learngaelic.net (Watch: Speaking Our Language)
-Colm Ó Baoill, Gaelic is Fun! (Acair Ltd, 2004).

-Roibeard Ó Maolalaigh, Iain MacAonghuis, Scottish Gaelic in Twelve Weeks (Birlinn, 2008).

A' Ghàidhlig

     Seo artaigil mu dheidhinn cànain ceilteach na h-Alba, a' Ghàidhlig. Ò, tha fhios agam gu bheil sibh eòlach air a' chànain seo, agus 's dòcha gum bi sibh leisg air leughadh gach rud. Mar sin nì mi oidhirp air pìosa inntinneach a sgrìobhadh.
     Mar a thuirt mi, 's e cànan ceilteach a th' anns a' Ghàidhlig. Bidh na cànanan ceilteach (beò) roinnte ann an dà gheug, na cànanan Ceiltis-Q, no Goidhealach, agus na cànanan Ceiltis-P, no Breatannach. 'S e Gàidhlig na h-Èirinn (Gaeilge [ge:ljgə], Gaoluinn [ge:lɣɪŋ] ann am Mumhan no Gáidhlig [ge:lɪg] ann an Uladh) agus Gàidhlig Manainn (Gaelg [gelg]) a th' ann an dà bhall eile den theaghlach Goidhealach. 'S e Breatnais (brezhoneg), Cumrais (cymraeg) is Còrnais (kernowek) na cànanan Breatannach. Tha am facal “Gàidhlig” (is Goidhealach, Gaeilge, msaa) a' tighinn bhon Sheann-Bhreatnais *guoidel, “daoine fiadh, daoine na coille”. B' e saoranaich an Ròimh a bh' anns na Breatnaich aig tòiseach an linn Crìostail, agus 's mathaid gun robh sinne a' smaointeachadh nach robh na Gàidheil cho sìobhalaichte na sinne. Mata, cha robh duine riamh gun lochd, agus tha mi duilich gun do shaoil mo shinnsearan mar sin. ;)
     Co-dhiù, tha na cànanan Goidhealach is Breatannach a' tighinn bhon dearbh-fhreumh, cànan nach do leig lorg, a' Cheiltis Chumanta. Chan e cànanaiche a th' annam, agus mar sin cha bhi mi a' mìneachadh am fàth, ach sgoilt an cànan seo agus nochd dà gheug: na cànanan Ceiltis-Q is na cànanan Ceiltis-P. Bha mòran diofar eatorra, ach 's e “P/Q” am facal a chleachdadh a chionn is gun do nochd [p] anns na cànanan Breatannach far an robh [k] anns na cànanan eile. Mar eisimpleir, 's e penn am facal Breatnais a th' ann an àite “ceann”, map an àite “mac” is per an àite “coire”. Chan eilear cinnteach cuin a bha iad roinnte, ach tha e soilleir gun robh cànanan ceilteach P is cànanan Q ann ann an tòiseachadh nam Meadhan-Aoisean. Seo craobh bheag den teaghlach cheilteach (chan eil i rò-phuingeil):


Craobh-theaghlaich nan cànanan ceilteach


     Nochd cànan anns an ùine-siud: Seann-Ghàidhlig. Aig an toiseach bha e snaidhte ann an clach ri ogham, abaisidh dhùthasach airson in-sgrìobhaidh tiodhlacaidh a dhèanamh, ach gu math moch chleachd na manaich a bha a' sgrìobhadh aig an àm-siud an abaisidh laidin. 'S e Seann-Ghàidhlig an chiad-chànan dùthchasach (an coimeas ri Laidin is Greugais) sgrìobhte ann an Roinn-Eòrpa riamh, agus bhon 6mh linn gun 10mh linn sgrìobhadh tòrr teacsaichean lagha, creideimh is faoinsgeil. Thathar eòlach air seo air sàillibh na làmh-sgrìobhainnean bho dheireadh nam Meadhan-Aoisean a thàinig thugainn, làmh-sgrìobhainnean copaigte bho fhir nas shine. 'S e Leabhar Dhèir fear dena teacsaichean as sine sgrìobhte anns a' Sheann-Ghàidhlig, agus b' e ann an Dèir (abair iongnadh!), ann an Siorrachd Obar Dheathain, a chaidh a sgrìobhadh.
     Dh'fhàs a' Sheann-Ghàidhlig gu Meadhan-Ghàidhlig eadar an 10mh linn is an 12mh linn, agus b' ann dair a thachair rud caran neònach airson na h-ùine-siud: shocraich na Gàidheil gun cleachdadh iad cànan litreachail aonaichte air feadh na Gàidhlealtachd, bho Mhumhan (Èirinn a Dheas) gu Cataibh (Alba a Thuath). Mar sin, chan eil fhios againn cuin a bha an sgolt eadar Gaeilge, Gàidhlig is Gaelg a chionn is gu bheil gach teacsa againn eadar an 12mh linn is an 16mh linn ann an Gàidhlig Chlasaigeach Chumanta sin. Ach b' ann aig deireadh nam Meadhan-Aoisean gun do nochd Gàidhlig na h-Alba mar chànan beagan eadar-dhealaichte, mar eisimpleir ann an Leabhar Deathan Lios Mòir, anns a' 16mh linn.

     As dèidh sin tha aithne agaibh air an eachdraidh: bha trioblaidean mòr anns a' Bhreatainn fad an 17mh linn agus ann an 1689 ghabh Uilliam Orange is Màiri rìgh-chathair na Breatainn agus chuir iad Seumas VII is II air falbh. Ann an 1715 is 1719, rinn Seumas oidhirp a rìoghachd ath-ghabhail ri cuideachadh nan Albannaich, gun bhuaidh. Aig an àm, cha robh na Gàidheil cho làidir 's a bha iad roimhe sin, ach bha iad a' dèanamh ceart gu leòr agus bha cultar is cànan na Gàidhleatachd beò is sunndach fhathast. Ach tha fhios agaibh nach do mhair seo as dèidh aramach 1745 is Blàr Chùl Lodair (1746). Shocraich daoine ann an Dùn Èideann is ann an Lunnainn gun robh na Gàidheil fada rò-chunnartach agus mhùch iad a' Ghàidhealtachd. B' e sin deireadh siostam nan cinnidhean agus crìonadh dòighean beatha nan Gàidheil. Lena Fuadaichean (Clearances) ann an 19mh linn, dh'fhàs a' Ghàidhlig nas laige. An-diugh, chan eil ach 60,000 daoine ga bruidhinn air feadh na h-Alba.
     Ach cha bhi an dealbh cho dorcha: ri Achd na Gàidhlig (Alba) ann an 2005 is dìcheall nan Gàidheal an latha an-diugh, bidh a' Ghàidhlig a' dèanamh beagan nas fhèarr nà bha i. Tha fhios nach eil e cho math 's a bhios sinn ag iarraidh, ach bha e fada nas miosa leth-cheud bliadhna airais, nach robh? Agus le rudan mar Outlander, tha ainm is cliù na Gàidhlig is nan Gàidheal fad an t-saoghail. An-dràsta, feumaidh sinne Gàidhlig bheartach, bhriathrach, sgiamhach a bhruidhinn, leabhraichean a sgrìobhadh, filmichean a dhèanamh is thar chàich clann a thogadh tron chànan. Tha e nas fhasa bruidhinn na dèanamh, omh? Mata, chan ann leis a' chiad bhuille a thuiteas a' chraobh, agus ma tha gach Gàidheal, seann agus òg, dùthchasach agus ùr, a chuideachadh, lìonaidh sinn beàrn mòr le clachan beaga.


Bunan is barrachd:
-Ball, Martin J. is Nicole Müller. 2010 (ciad eagran 1993). The Celtic Languages, 2nd edition (Lunainn, New York: Routledge).
-Gàidhlig Local Studies aig http://www.linguae-celticae.org/GLS_english.htm (Aithisgean sa Bheurla). Aithisgean mu dheidhinn stàta na Gàidhlig an latha an-diugh ann an gach sgìre.
-Diana Gabaldon. 1991-an-diugh. Outlander Series. Seall air Outlander (Starz, 2014) air an tbh cuideachd.
-Tobair an Dualchais/Kist o Riches: http://www.tobarandualchais.co.uk/ Airson clàraidhean sa Ghàidhlig.
-Làrach-lìn Learn Gaelic: http://learngaelic.net/ Tha tòrr ann bho fhaclair gu filmichean is msaa.
-Hudson, Benjamin. 2014. The Picts (Chichester: Wiley Blackwell).
-Watson, Moray is Michelle Macleod (eds). 2010. The Edinburgh companion to the Gaelic language (Dùn Èideann: Edinburgh University Press).

*******

     Ma! Setu amañ hor c'henderv keltiek : ar gouezeleg. E brezhoneg e lavarer «gouezeleg Bro-Skos» pe «gouezeleg skoseg», zoken ma ne vez ket mesket gant he div c'hoar, iwerzhoneg (pe «gouezeleg Bro-Iwerzhon») ha manaveg (pe «gouezeleg Enez-Vanav»). Evel ma oa lavaret er pennad a-zivout ar skoseg, arabat deoc'h envel gouezeleg Bro-Skos «skoseg», pe a-hend-all ne chomo ger ebet d'envel ar skoseg e-unan!
     E gouezeleg Bro-Skos, anv ar yezh a vez Gàidhlig [ga:lɪg], hag un anv benel eo. Anvioù ar gouezelegoù all a zo Gaelg [gelg] evit ar manaveg, ha Gaeilge [ge:ljgə] e Bro-Gonnac'ht (Iwerzhon a Gornôg), Gaolainn [ge:lɣɪŋ] e Bro-Vouan (Iwerzhon a-zehoù) ha Gáidhlig [ge:lɪg] e Bro-Ulad (Iwerzhon a-gleiz). Ar gerioù gàidheal (unan a gaoz gouezeleg) ha gàidhlig a zeu diouzh an henvrezhoneg *guoidel, «tud ar c'hoajoù, tud gouez». Normal eo neuze mard eo «gouezel» ha «gouez» (ha «gwez»?) hañval. Tud savaj, hep mar !
     Ur yezh geltiek an inizi eo ar gouezeleg, hag ez resis ur yezh Q-keltiek. Dre voaz e ranner ar yezhoù keltiek an inizi (lezit ar galianeg, leponteg, keltibereg h.a. a-gostez) e div skourr, ar yezhoù goidelek, pe Q-keltiek, hag ar yezhoù predenek, pe P-keltiek. Meur a zisheñvelderioù a zo etrezo, met an hini a savas evel arouez ar rannañ a oa ur P a eillec'hias er yezhoù predenek ur K a oa er yezhoù goidelek. Na rit ket bil, reiñ a rin skwerioù. Ar brezhoneg «penn» a vez «ceann» e gouezeleg, «pep» a vez «gach», «pemp» a vez «còig», «pe» (ar ger goulennata) a vez «», «mab» a vez «mac» ha «per» a vez «coire». Forzh penaos, n'eo ket sur peur e oant rannet, met gouzout a ouzer e oa eus ar yezhoù Q hag eus ar yezhoù P e penn-kentañ ar Grennamzer, ha setu ar pezh a zo dedennus deomp.


Gwezenn-diegezh ar Yezhoù Keltiek
     E penn-kentañ ar Grennamzer e teuas war-wel ur yezh a anver henouezeleg, pe heniwerzhoneg (Seann-Ghàidhlig). An heniwerzhoneg eo a zo ar yezh gant al lennegezh goshañ (paneve d'al latin ha d'ar gregaj) en Europa. Da gentañ e oa skrivet gant ogamoù, ur c'hroaz-Doue genidik az implijed war vein, met buan a-walc'h e teuas ar c'hroaz-Doue latin da vezañ implijet. A-hed penn-kentañ ar Grennamzer (VIvet – Xvet kantved) e oa skrivet a bep seurt lezennoù, testennoù relijiel ha mojennoù, ha kalz anezho a zeuas davedomp, miret e dornskridoù a Vro-Iwerzhon hag a Vro-Skos, met ivez eus a Vreizh ha pep korn Europa. Unan eus dornskridoù koshañ ar gouezeleg a oa kavet e Bro-Skos, e gwalarn Aberdin : Levr Der (Leabhar Dhèir), un dornskrid eus an XIIvet kantved gant testennoù e-barzh eus penn-kentañ ar Grennamzer. Cheñch a reas an heniwerzhoneg d'ar grenniwerzhoneg etre an Xvet hag an XIIvet kantved. Ar pezh a c'hoarvezas da c'houde a zo souezhus a ral evit ur yezh grennamzerel : er XIIIvet kantved e oa savet gant brientin Bro-Iwerzhon ha Bro-Skos ar pezh a anver «Gouezeleg Klasel Boutin». Ur yezh lennegel e oa, ha pep hini a skrive enni hep implijout rannyezhoù. Sur eo e oa rannyezhoù avat, met abalamour d'ar Gouezeleg Klasel n'hor beus skwerioù ebet eus ar gouezeleg lec'hel e Skos pe en Iwerzhon a-raok ar XVIvet kantved. Levrioù evel Levr Lios Mòr (Leabhar Deathan Lios Mòir), d'ar c'hantved-se, a ziskouez evit ar wech gentañ ur yezh ned eo ket klasel na lennegel.
     N'omp ket sur penaos ez erruas ar gouezeleg e Bro-Skos. Abaoe ar IVvet kantved e oa degouezhet e kornôg ar vro tud eus a Vro-Iwerzhon, ha soñjal a ra d'an istorourien e oa d'an ampoent e teuas ar gouezeleg. Abaoe un nebeud bloavezhioù avat e vez tud o lavarout e c'hellje bezañ bet ganet ar yezh e Bro-Skos d'an hevelep mare ma oa bet ganet e Bro-Iwerzhon. N'ouzer ket. Ar pezh a gont a zo e teuas tamm-ha-tamm ar gouezeleg da vezañ kentañ-yezh Bro-Skos etre ar Vvet kantved hag an XIIIvet kantved. Kaozeet e oa gant ar brientin, gant ar roueed, gant an Iliz hag an holl dud. Ar pikteg, ur yezh geltiek all na lezas hogos roudoù ebet, az eas da get, eillec'hiet gant ar gouezeleg. An henvrezhoneg a oa kaozeet ivez e Strathclyde (mervent ar vro) hag e Lothian (tro-dro Dinedin), met eillec'hiet e oa tamm-ha-tamm gant ar gouezeleg er c'hornôg hag ar skoseg er reter. Er XIVvet kantved e oa kaozeet gouezeleg hogos pep lec'h e Bro-Skos, nemet en Inizi Orc'h ha Shetland hag e parrezioù 'zo er gevred. Met, evel ma ouzit gant istor ar skoseg, dont a reas yezh c'hermanek Bro-Skos war greñvaat d'ar mare-se ha setu penaos e teuas ar gouezeleg da vezañ nemet yezh an Uheldirioù.
     Ne baouezas ket ar gouezeleg da vezañ yezh ar brientin en Uheldirioù, ha skoazellet e oa ar varzhed ganto, o sevel ul lennegezh pinvidik-mor ha ken brav. Met e penn-kentañ an XVIIvet kantved e teuas Bro-Skos ha Bro-Saoz da vezañ unvan dindan kurunenn Breizh-Veur, ha kamm-ha-kamm e oa goulennet da dierned an Uheldirioù kas o bugale da vezañ kelennet ha maget en Izeldirioù pe e Bro-Saoz, hag hervez ar Saozon ha Skosiz an Izeldirioù, a oa holl Protestanted, ne oa an Uheldirioù nemet ul lec'h leun a dud gouez (gwir eo e-keñver an etimologiezh !) na gaozee ket an hevelep yezh hag a oa Katoliked daonet evit lod anezho.
     E diwezh an XVIIvet kantved, Jakez VII a Vro-Skos ha II a Vro-Saoz, Roue Breizh-Veur ha katolik, ha oa chaseet diouzh e gador-roueel hag eillec'hiet gant ur Roue hag ur Rouanez protestant. Klask a reas adtapout e c'halloud, hag abalamour ma oa ur Skosad e klaskas skoazell en Uheldirioù e vro genidik. E 1715 ha 1719 en em savas tud 'zo e Bro-Skos da gas Jakez en-dro war gador-roueel Londrez, hep berzh. Met kenderc'hel a rae ar C'houezeled da vevañ o buhezioù en o yezh, ha mat pell 'zo. Met e 1745-46, ober a rejont un emsavadenn veur ha daer o heuliañ Bonnie Prince Charlie, mab Jakez VIII. Ne oa ket pell diouto ar maout, ha goude ma oant bet trec'het e Culloden (16 Ebrel 1746) e tivizas tud Dinedin ha Londrez e oa kozh poent ober o stal d'ar C'houezeled. Difennet e oa en em wiskañ gant kiltoù, ha distrujet ar gevredigezh hengounel, ar c'henelioù («klanoù») ha pep tra a denne da sevenadur keltiek ar vro. Hag a-hed an XIXvet kantved, gant ar skol hag an industrierezh e oa lakaet muioc'h-muiañ a dud da gaozeal skoseg pe saozneg. An dierned, a oa e penn pep kenel, ha oa gwelet gant ar Saozon evel perc'henned an douaroù, ha kourajet e oant da gas tud o c'henel d'ar c'hêrioù bras da labourat en industri, ha lakaat en o flas deñved. Anvet eo ar mare-se «The Clearances» (Na Fuadaichean, «Ar Rakuitoù»), ha seul ma yelo an dud, dre gaer pe dre heg, da chom e Glasc'hu pe Dinedin, seul ma tilezont o yezh.
     N'eo nemet e diwezh an XXvet kantved ma oa roet doujañs ha skoazell d'ar c'houezeleg, ha goude ma teuas Bro-Skos da vezañ emren e 1999, e oa savet Akt ar Yezh C'houezelek 2005 (Gaelic Language Scotland Act 2005). Gant an akt-se e teuas henyezh ar vro da vezañ yezh ofisiel gant kement a zoujañs hag ar saozneg, ha savet e oa Bòrd na Gàidhlig (Ofis ar Gouezeleg), un ensavadur ofisiel da skoazell diorren ar yezh. Diwar 5,3 million skosad ne chom nemet 60,000 ouzh he c'homz avat, ha lod anezho kozh a-walc'h. Yezh gentañ meur a zud eo c'hoazh en Inizi-Gall (Innse Gall, galleg Îles Hébrides Extérieures), ha diorren a reer meur a dra e-keñver an deskadurezh hag all. Kaozeet e vez ivez e Skos Nevez (Kanada), lec'h m'emañ diwallet evel ur yezh vinorel, ha m'emañ muioc'h-muiañ a dud ouzh he c'haozeal – distreiñ a rin dezhi en ur pennad a zeu.
     N'eo ket echu c'hoazh istor hir ha pinvidik yezh ar C'houezeled. N'eus ket kalz a dud hag a wel ar yezh evel un dra fall hiziv an deiz (zoken ma vez an dud-se oc'h embann traoù er gazetennoù a-wechoù), hag a drugarez da Outlander (levrioù ha heuliadoù TV evit Starz, 2014) eo brudet ha karet ar yezh er bed a-bezh. Hag evel gant ar brezhoneg, n'eo ket gant an taol kentañ e kouezho ar wezenn (chan ann leis a' chiad bhuille a thuiteas a' chraobh [xãn ãn leʃ a çiat vujlœ a hujtʃas a xrəv]), ha ret eo da bep hini ober e seizh gwellañ, rak leunier toull veur gant kerreg bihan (lìonar beàrn mòr le clachan beaga [liənar bja:rn mo:r le klaxan bega]).


Mammennoù:
-Ball, Martin J. ha Nicole Müller. 2010 (kentañ embannadur 1993). The Celtic Languages, 2nd edition (Londrez, New York: Routledge).
-Gàidhlig Local Studies e http://www.linguae-celticae.org/GLS_english.htm (Danevelloù e saozneg). Danevelloù skolveurel lec'hel a-zivout stad ar gouezeleg dre barrez hiziv an deiz.
-Diana Gabaldon. 1991-hiziv. Outlander Series. Sell ouzh Outlander (Starz, 2014) war ar skinwel ivez.
-Tobair an Dualchais/Kist o Riches: http://www.tobarandualchais.co.uk/ Enrolladennoù e gouezeleg.
-Lec'hienn-genrouedad Learn Gaelic: http://learngaelic.net/ A bep seurt : ur geriadur, filmoù, yezhadur, h.a.
-Hudson, Benjamin. 2014. The Picts (Chichester: Wiley Blackwell).
-Watson, Moray ha Michelle Macleod (eds). 2010. The Edinburgh companion to the Gaelic language (Dinedin : Edinburgh University Press).

*******

     Voici donc l'article sur le gaélique, la langue celtique d’Écosse ! Bien que l'appellation « gaélique écossais » soit plus précise, il est parfaitement acceptable de dire simplement « gaélique », sachant que les deux autres langues portant ce qualificatif ont un nom à elles, à savoir l'irlandais, ou gaélique irlandais, et le mannois, ou gaélique mannois (parlé sur l'Île de Man). Par contre, comme vous l'aurez compris, il vaut mieux éviter de dire « écossais », car il existe une autre langue portant ce nom, le scote.
     Bref ! Le nom gaélique du gaélique est Gàidhlig [ga:lɪg], qui est un nom féminin. Les deux autres langues gaéliques s'appellent Gaelg [gelg] pour le mannois, et Gaeilge [ge:ljgə] en Connaught, Gaolainn [ge:lɣɪŋ] en Munster et Gáidhlig [ge:lɪg] en Ulster pour l'irlandais. Les mots gàidheal (un Gaël) et gàidhlig (la langue gaélique), et par extension le français « Gaël, gaélique », viennent du vieux breton *guoidel, « peuple sauvage, peuple des bois ». En breton (et gallois, et cornique) moderne, le mot gouez signifie toujours sauvage, et gouezel signifie Gaël. Cela vient probablement du fait que les Bretons (au sens large, donc Gallois, Corniques) étaient des citoyens de Rome, voyant donc leurs cousins d'Irlande et de l'Ouest écossais comme quelques peu rustres. Les deux cultures et sociétés n'étaient (et ne sont) pas si différentes dans les faits, mais nos ancêtres ne le voyaient pas forcément ainsi.
     Le gaélique est ce qu'on appelle une langue celtique insulaire (à savoir, venant des îles britanniques et d'Irlande), comme toutes les langues celtiques encore parlées de nos jours, breton inclus. Ces langues descendent toutes d'une langue indo-européenne originelle n'ayant pas laissé de traces, le celtique commun. Elles se sont séparées en deux familles, la famille Q-celtique, à laquelle appartiennent les trois gaéliques, et la famille P-celtique, à laquelle appartiennent le breton, le gallois et le cornique. Il existe un certains nombre de différences grammaticales, lexicales et phonologiques entre ces deux familles, et la séparation P/Q vient d'une de ces différences, à savoir le remplacement dans les langues brittoniques de l'ancien [k] indo-européen par un [p]. Par exemple, là où le gaélique dit ceann [kjaun] (« tête »), le breton dit penn [pen] ; lorsque le gaélique a mac [maxg] (« fils »), le breton a mab [ma:p], et là où le gaélique a coire [kɔrjə] (« chaudron ») le breton a per [pe:r]. Se lancer dans le pourquoi du comment du quand ces deux familles sont apparues serait interminable car il n'existe pas d'accord entre les linguistes, mais cette séparation avait déjà eu lieu à la fin de l'Antiquité, lorsque les langues celtiques que nous connaissons aujourd'hui firent leur première apparition.

Arbre-généalogique des langues celtiques
     Au début du Moyen Âge (Ve-VIe siècles) apparaît dans nos sources une langue nommée le vieil irlandais (Seann-Ghàidhlig). Le vieil irlandais dispose de la littérature vernaculaire (en contraste avec le grec et le latin) la plus ancienne d'Europe. Les premières traces de cette langues sont des inscriptions dites ogamiques, à savoir des inscriptions funéraires et commémoratives gravées sur des menhirs en utilisant l'alphabet ogamique, un alphabet propre au vieil irlandais. Assez vite, et avec la Christianisation de l'Irlande, les moines emploient l'alphabet latin pour retranscrire leur langue, et entre le VIe et le Xe, la littérature du vieil irlandais nous fournit toute sorte de textes, des anciennes lois aux légendes en passant par des écrits religieux et intellectuels.
     On ne sait pas vraiment quand le gaélique s'implanta en Écosse. La thèse traditionnelle veut que les premiers Gaëls soient venues d'Irlande vers le IVe siècle de notre ère et aient colonisé le sud-ouest du pays (le conté actuel d'Argyll). Certains chercheurs pensent désormais que le gaélique aurait pu naître des deux côtés de la mer, et n'aurait donc pas été importé. Toujours est-il qu'au début du Moyen Âge le gaélique est déjà bien implanté en Calédonie au côté du picte et du vieux breton (deux autres langues celtiques), et des dialectes anglo-saxons qui comme vous le savez donneront naissance au scote. À partir du VIIIe siècle, le gaélique s'étend au-delà de l'ouest pour conquérir le territoire des Pictes à l'est et des Bretons au sud, et au XIVe siècle la langue est parlée partout sur le territoire de l'actuelle Écosse, même si certaines parties du sud-ouest conservent encore de fortes poches germaniques. L'époque à laquelle le gaélique écossais se sépare de son confrère irlandais est incertaine pour une raison surprenante et unique au le Moyen Âge : au XIIIe siècle, les Gaëls d'Irlande et d’Écosse décident d'adopter un standard unique pour écrire leur langue, chose qui n'arrivera pas dans le reste de l'Europe avant plusieurs siècles. Et donc des années 1200 au XVIe siècle, tous les textes gaéliques dont nous disposons sont écrits dans une langue standard, sans possibilité d'y discerner des dialectes. C'est au XVIe siècles avec des ouvrages comme le Livre du Dean de Liosmore (Leabhar Deathan Lios Mòir) qu'un parlé proprement écossais fait son apparition dans la littérature, bien que cette langue soit alors toujours pleinement inter-compréhensible d'avec l'irlandais.
     Comme vous le savez si vous avez lu l'article sur le scote, le gaélique avait déjà perdu du terrain au XVIe siècle. C'est en fait à la fin de cette période que se fixe la limite actuelle entre les Highlands, ou Gàidhealtachd [gɛ:əldəxk] (« là où vivent les Gaëls ») et les Lowlands, ou Galldachd [gauldaxk] (« là où vivent les étrangers »). Malgré ce recule du gaélique, il reste la langue des Highlands, parlé par les gens de toutes les classes sociales. Les élites traditionnelles et chefs de clans, alors très puissants, sont patrons de bardes, poètes et artistes de toutes sortes qui composent dans la langue gaélique, considérée plus prestigieuse que les parlers du sud. Mais en 1603, les couronnes d’Écosse et d'Angleterre s'unissent sous la dynastie (écossaise et surtout scote) des Stuarts. Le XVIIe siècle est en Grande-Bretagne une période de révolutions et de grands changements. Après moult troubles, Jacques VII d’Écosse et II d'Angleterre, monarque catholique, est chassé de son trône en 1689. Ses fidèles, principalement rassemblés en Écosse, sont nommés les Jacobites (du latin jacobus, parce que le gars s'appelle Jacques). Ils tentent par deux fois de le remettre sur le trône en 1715 et 1719, sans succès. Déjà à l'époque, le soutien que Jacques reçoit depuis les Highlands inquiète. Mais rien qui ne puisse porter atteinte à l'assise de la culture et de la langue gaélique dans le pays. Mais en 1745, Charles Édouard Stuart, petit-fils de Jacques, débarque en Écosse pour réclamer le trône de sa famille. L'armée de partisans qu'il rassemble est composée en grande partie de Gaëls, fidèles au roi légitime d’Écosse. Après une campagne non sans victoires, les armées du gouvernement britannique et celle des Stuarts s'affrontent sur la lande de Culloden, le 16 avril 1746. Mal préparés, et n'ayant pas le terrain à leur avantage, les Gaëls se font massacrés et sont contraints de se replier. C'est la fin de l'insurrection. Mais cette fois-ci les Britanniques ont décidé d'en finir une bonne fois pour toute. Pendant les mois qui suivent, le port du kilt, du tartan et des armes sont interdits dans les Highlands, et les troupes gouvernementales vont de village en village, arrêtant quiconque semble s'opposer à la couronne, et massacrant parfois les habitants pour faire bonne mesure. Le système clanique est détruit. Les chefs qui peuvent être achetés le sont, les autres sont chassés. Le XIXe siècle porte le coup fatal avec une période appelé the Clearances (na Fuadaichean). Les anciens chefs de clans, désormais relégués au rang de grands propriétaires fonciers, se voient offrir l'opportunité de remplacer les membres de leur clan par du bétail, plus viable économiquement. Les Highlanders sont expulser de leurs terres pour faire place aux moutons, et forcés à aller s'installer dans les villes industrielles grandissantes, principalement Glasgow et Édimbourg. Le choque est grand car encore à l'époque, le chef était vu comme une figure protectrice et quelqu'un proche de chaque membre du clan. Ce sentiment de trahison, suivit par l'expulsion et les conditions de travail dans les usines, amènent de plus en plus de Gaëls à abandonner leur langue et leur culture pour se fondre dans la masse industrieuse écossaise des Lowlands.
     Il faut attendre la fin du XXe siècle pour que la tendance s'inverse. Si le combat pour la défense du gaélique avait déjà commencé au cours du XIXe, porté par quelques intellectuels, aristocrates (parfois chefs de clan) et passionnés, c'est l'autonomie écossaise de 1999 qui permet un grand pas en avant avec la signature unanime par le parlement d’Édimbourg, en 2005, de l'Acte de la Langue Gaélique (Gaelic Language Scotland Act 2005). Par ce texte, le gouvernement écossais donne au gaélique un statut officiel sur le territoire national, à égalité avec l'anglais. Bòrd na Gàidhlig (« le Bureau du Gaélique ») est créé afin de s'assurer que le gouvernement tiendra ses engagements et afin de mettre en place des plans et campagnes visant à augmenter le nombre de locuteurs du gaélique et à promouvoir la langue dans le pays. Alors même que tous les recensements du XIXe siècles à 1991 avaient enregistré un déclin systématique de la langue, les deux derniers recensements (2001 et 2011) montre une stabilisation. Aujourd'hui, environ 60,000 personnes parlent gaélique, et certaines îles des Hébrides extérieures comme Leòdhas (Lewis) et Uibhist (Uist) sont encore à majorité gaélisantes. Le gaélique est également parlé nativement en Nouvelle-Écosse, au Canada, où la langue est désormais protégée et apprises dans certaines écoles.
     Il semble donc que la longue et riche histoire du gaélique ne s'arrête pas ici. L'opposition à sa défense et promotion est aujourd'hui très faible, bien que certains articles anti-gaéliques apparaissent encore parfois dans les journaux. La sortie en 2014 de la série Outlander (Starz), adaptée des romans de Diana Gabaldon, a donné à la langue une vitrine internationale. Comme de juste, il reste encore beaucoup de travail pour s'assurer que la langue ne meurt pas et soit transmise à la génération à venir, mais comme le dit le proverbe, chan ann leis a' chiad bhuille a thuiteas a' chraobh [xãn ãn leʃ a çiat vujlœ a hujtʃas a xrəv], « ce n'est pas avec le premier coup que tombera l'arbre », et si chacun fait sa part, lìonar beàrn mòr le clachan beaga [liənar bja:rn mo:r le klaxan bega], « on comblera un grand trou avec de petites pierres ».


Sources et plus :
-Ball, Martin J. et Nicole Müller. 2010 (première édition 1993). The Celtic Languages, 2nd edition (Londres, New York: Routledge).
-Gàidhlig Local Studies à http://www.linguae-celticae.org/GLS_english.htm (rapports en anglais). Rapports universitaires sur l'état de la langue gaélique aujourd'hui dans diverses localités.
-Diana Gabaldon. 1991-aujourd'hui. Outlander Series. Voir aussi Outlander (Starz, 2014) à la télé.
-Tobair an Dualchais/Kist o Riches: http://www.tobarandualchais.co.uk/ Des enregistrements en gaélique.
-Site internet de Learn Gaelic: http://learngaelic.net/ Plein de ressources d'apprentissage, incluant un dictionnaire, des éléments de grammaires, des vidéos, etc.
-Hudson, Benjamin. 2014. The Picts (Chichester: Wiley Blackwell).
-Watson, Moray et Michelle Macleod (eds). 2010. The Edinburgh companion to the Gaelic language (Édimbourg : Edinburgh University Press).

*******

     A'll nae scrap this ane in Scots, acause it's ae wee ower lang awready, bit A'll gie ye ae short version. A talk aboot the history o Gaelic, the wye we arena siccar gin it cam til Scotland frae Ireland in the 4th century or gin it wis born in Scotland at the same time as in Ireland (thare is muckle debate the-day). Onygate, Gaelic is ane o the auldest scrieved leid in Europe, an ane o the eldest manuscript is frae Deer, Aberdeenshire. Intil the 14th century, Gaelic wis the mucklest leid in Scotland, an aat's fan it wis replacit by Scots. By the end o the 16th century, ye hid the modren spleet atween the Scots spikkin Lallands an the Gaelic spikkin Hielands. Bit the leid wis still gey strang, an Gaelic elites war still fendin poets an sic folks tae scrieve poetry an siclike. Bit as ye ken, the Union o the twa crouns in 1603, an aa the sturt aat fallaed made the Hieland cultur less an less apprised, an it aa came til its tragic end in 1746 at the battle o Culloden.
     Thir days Gaelic is spikken by aroond 60,000 folks, mony o them bein gey auld. Bit it's better nar it uised for tae be as it became the official leid o Scotland wi equal mense til English in 2005 wi the Gaelic Language (Scotland) Act. Bòrd na Gàidhlig (the Board o the Gaelic Leid) wis creatit, an nu Gaelic is makkin ae wee spot for itsel in Scotland. Fit's mair, it's still spikken natively in Nova Scotia (Canada), faar it's growin an aa, an wi Outlander (novels an TV show on Starz, 2014), folks ootower the warld hiv haurd Gaelic (an Scots!) an are interestit in it.

     Ye saa the wee drawin the ithers hiv an ye wint yer een an aa? Och, dinna fash yersel, A'll mak ye ane. It's juist the faimly tree o the Gaelic leid, filk is ae Q-Celtic leid (wi Erse an Manx), file the ither Celtic leids are P-Celtic (Breton, Walsh, Cornish). Thay hiv mony differences, bit the Q/P thingie is frae the fact aat the original indo-european K wis replacit by ae P in Brythonic leids, sic as penn for ceann (heid) or map for mac (son). The ither leids are deid, sae nae bother wi them.
Faimly-tree o the Celtic leids

Sources an mair:
-Ball, Martin J. an Nicole Müller. 2010 (first edition 1993). The Celtic Languages, 2nd edition (London, New York: Routledge).
-Gàidhlig Local Studies at http://www.linguae-celticae.org/GLS_english.htm (reports in English). Academic reports aboot the state o Gaelic the-day in different parishes an areas.
-Diana Gabaldon. 1991-the day. Outlander Series. See Outlander (Starz, 2014) on TV an aa.
-Tobair an Dualchais/Kist o Riches: http://www.tobarandualchais.co.uk/ Recordins in Gaelic.
-Wabsteid o Learn Gaelic: http://learngaelic.net/ Mony a resource tae lear the leid, includin ae dictionary, grammar, videos an sic.
-Hudson, Benjamin. 2014. The Picts (Chichester: Wiley Blackwell).
-Watson, Moray an Michelle Macleod (eds). 2010. The Edinburgh companion to the Gaelic language (Edinburra : Edinburgh University Press).