Lorg/Klask/Rechercher/Sairch

dimanche 13 novembre 2016

A' Ghàidhlig

     Seo artaigil mu dheidhinn cànain ceilteach na h-Alba, a' Ghàidhlig. Ò, tha fhios agam gu bheil sibh eòlach air a' chànain seo, agus 's dòcha gum bi sibh leisg air leughadh gach rud. Mar sin nì mi oidhirp air pìosa inntinneach a sgrìobhadh.
     Mar a thuirt mi, 's e cànan ceilteach a th' anns a' Ghàidhlig. Bidh na cànanan ceilteach (beò) roinnte ann an dà gheug, na cànanan Ceiltis-Q, no Goidhealach, agus na cànanan Ceiltis-P, no Breatannach. 'S e Gàidhlig na h-Èirinn (Gaeilge [ge:ljgə], Gaoluinn [ge:lɣɪŋ] ann am Mumhan no Gáidhlig [ge:lɪg] ann an Uladh) agus Gàidhlig Manainn (Gaelg [gelg]) a th' ann an dà bhall eile den theaghlach Goidhealach. 'S e Breatnais (brezhoneg), Cumrais (cymraeg) is Còrnais (kernowek) na cànanan Breatannach. Tha am facal “Gàidhlig” (is Goidhealach, Gaeilge, msaa) a' tighinn bhon Sheann-Bhreatnais *guoidel, “daoine fiadh, daoine na coille”. B' e saoranaich an Ròimh a bh' anns na Breatnaich aig tòiseach an linn Crìostail, agus 's mathaid gun robh sinne a' smaointeachadh nach robh na Gàidheil cho sìobhalaichte na sinne. Mata, cha robh duine riamh gun lochd, agus tha mi duilich gun do shaoil mo shinnsearan mar sin. ;)
     Co-dhiù, tha na cànanan Goidhealach is Breatannach a' tighinn bhon dearbh-fhreumh, cànan nach do leig lorg, a' Cheiltis Chumanta. Chan e cànanaiche a th' annam, agus mar sin cha bhi mi a' mìneachadh am fàth, ach sgoilt an cànan seo agus nochd dà gheug: na cànanan Ceiltis-Q is na cànanan Ceiltis-P. Bha mòran diofar eatorra, ach 's e “P/Q” am facal a chleachdadh a chionn is gun do nochd [p] anns na cànanan Breatannach far an robh [k] anns na cànanan eile. Mar eisimpleir, 's e penn am facal Breatnais a th' ann an àite “ceann”, map an àite “mac” is per an àite “coire”. Chan eilear cinnteach cuin a bha iad roinnte, ach tha e soilleir gun robh cànanan ceilteach P is cànanan Q ann ann an tòiseachadh nam Meadhan-Aoisean. Seo craobh bheag den teaghlach cheilteach (chan eil i rò-phuingeil):


Craobh-theaghlaich nan cànanan ceilteach


     Nochd cànan anns an ùine-siud: Seann-Ghàidhlig. Aig an toiseach bha e snaidhte ann an clach ri ogham, abaisidh dhùthasach airson in-sgrìobhaidh tiodhlacaidh a dhèanamh, ach gu math moch chleachd na manaich a bha a' sgrìobhadh aig an àm-siud an abaisidh laidin. 'S e Seann-Ghàidhlig an chiad-chànan dùthchasach (an coimeas ri Laidin is Greugais) sgrìobhte ann an Roinn-Eòrpa riamh, agus bhon 6mh linn gun 10mh linn sgrìobhadh tòrr teacsaichean lagha, creideimh is faoinsgeil. Thathar eòlach air seo air sàillibh na làmh-sgrìobhainnean bho dheireadh nam Meadhan-Aoisean a thàinig thugainn, làmh-sgrìobhainnean copaigte bho fhir nas shine. 'S e Leabhar Dhèir fear dena teacsaichean as sine sgrìobhte anns a' Sheann-Ghàidhlig, agus b' e ann an Dèir (abair iongnadh!), ann an Siorrachd Obar Dheathain, a chaidh a sgrìobhadh.
     Dh'fhàs a' Sheann-Ghàidhlig gu Meadhan-Ghàidhlig eadar an 10mh linn is an 12mh linn, agus b' ann dair a thachair rud caran neònach airson na h-ùine-siud: shocraich na Gàidheil gun cleachdadh iad cànan litreachail aonaichte air feadh na Gàidhlealtachd, bho Mhumhan (Èirinn a Dheas) gu Cataibh (Alba a Thuath). Mar sin, chan eil fhios againn cuin a bha an sgolt eadar Gaeilge, Gàidhlig is Gaelg a chionn is gu bheil gach teacsa againn eadar an 12mh linn is an 16mh linn ann an Gàidhlig Chlasaigeach Chumanta sin. Ach b' ann aig deireadh nam Meadhan-Aoisean gun do nochd Gàidhlig na h-Alba mar chànan beagan eadar-dhealaichte, mar eisimpleir ann an Leabhar Deathan Lios Mòir, anns a' 16mh linn.

     As dèidh sin tha aithne agaibh air an eachdraidh: bha trioblaidean mòr anns a' Bhreatainn fad an 17mh linn agus ann an 1689 ghabh Uilliam Orange is Màiri rìgh-chathair na Breatainn agus chuir iad Seumas VII is II air falbh. Ann an 1715 is 1719, rinn Seumas oidhirp a rìoghachd ath-ghabhail ri cuideachadh nan Albannaich, gun bhuaidh. Aig an àm, cha robh na Gàidheil cho làidir 's a bha iad roimhe sin, ach bha iad a' dèanamh ceart gu leòr agus bha cultar is cànan na Gàidhleatachd beò is sunndach fhathast. Ach tha fhios agaibh nach do mhair seo as dèidh aramach 1745 is Blàr Chùl Lodair (1746). Shocraich daoine ann an Dùn Èideann is ann an Lunnainn gun robh na Gàidheil fada rò-chunnartach agus mhùch iad a' Ghàidhealtachd. B' e sin deireadh siostam nan cinnidhean agus crìonadh dòighean beatha nan Gàidheil. Lena Fuadaichean (Clearances) ann an 19mh linn, dh'fhàs a' Ghàidhlig nas laige. An-diugh, chan eil ach 60,000 daoine ga bruidhinn air feadh na h-Alba.
     Ach cha bhi an dealbh cho dorcha: ri Achd na Gàidhlig (Alba) ann an 2005 is dìcheall nan Gàidheal an latha an-diugh, bidh a' Ghàidhlig a' dèanamh beagan nas fhèarr nà bha i. Tha fhios nach eil e cho math 's a bhios sinn ag iarraidh, ach bha e fada nas miosa leth-cheud bliadhna airais, nach robh? Agus le rudan mar Outlander, tha ainm is cliù na Gàidhlig is nan Gàidheal fad an t-saoghail. An-dràsta, feumaidh sinne Gàidhlig bheartach, bhriathrach, sgiamhach a bhruidhinn, leabhraichean a sgrìobhadh, filmichean a dhèanamh is thar chàich clann a thogadh tron chànan. Tha e nas fhasa bruidhinn na dèanamh, omh? Mata, chan ann leis a' chiad bhuille a thuiteas a' chraobh, agus ma tha gach Gàidheal, seann agus òg, dùthchasach agus ùr, a chuideachadh, lìonaidh sinn beàrn mòr le clachan beaga.


Bunan is barrachd:
-Ball, Martin J. is Nicole Müller. 2010 (ciad eagran 1993). The Celtic Languages, 2nd edition (Lunainn, New York: Routledge).
-Gàidhlig Local Studies aig http://www.linguae-celticae.org/GLS_english.htm (Aithisgean sa Bheurla). Aithisgean mu dheidhinn stàta na Gàidhlig an latha an-diugh ann an gach sgìre.
-Diana Gabaldon. 1991-an-diugh. Outlander Series. Seall air Outlander (Starz, 2014) air an tbh cuideachd.
-Tobair an Dualchais/Kist o Riches: http://www.tobarandualchais.co.uk/ Airson clàraidhean sa Ghàidhlig.
-Làrach-lìn Learn Gaelic: http://learngaelic.net/ Tha tòrr ann bho fhaclair gu filmichean is msaa.
-Hudson, Benjamin. 2014. The Picts (Chichester: Wiley Blackwell).
-Watson, Moray is Michelle Macleod (eds). 2010. The Edinburgh companion to the Gaelic language (Dùn Èideann: Edinburgh University Press).

*******

     Ma! Setu amañ hor c'henderv keltiek : ar gouezeleg. E brezhoneg e lavarer «gouezeleg Bro-Skos» pe «gouezeleg skoseg», zoken ma ne vez ket mesket gant he div c'hoar, iwerzhoneg (pe «gouezeleg Bro-Iwerzhon») ha manaveg (pe «gouezeleg Enez-Vanav»). Evel ma oa lavaret er pennad a-zivout ar skoseg, arabat deoc'h envel gouezeleg Bro-Skos «skoseg», pe a-hend-all ne chomo ger ebet d'envel ar skoseg e-unan!
     E gouezeleg Bro-Skos, anv ar yezh a vez Gàidhlig [ga:lɪg], hag un anv benel eo. Anvioù ar gouezelegoù all a zo Gaelg [gelg] evit ar manaveg, ha Gaeilge [ge:ljgə] e Bro-Gonnac'ht (Iwerzhon a Gornôg), Gaolainn [ge:lɣɪŋ] e Bro-Vouan (Iwerzhon a-zehoù) ha Gáidhlig [ge:lɪg] e Bro-Ulad (Iwerzhon a-gleiz). Ar gerioù gàidheal (unan a gaoz gouezeleg) ha gàidhlig a zeu diouzh an henvrezhoneg *guoidel, «tud ar c'hoajoù, tud gouez». Normal eo neuze mard eo «gouezel» ha «gouez» (ha «gwez»?) hañval. Tud savaj, hep mar !
     Ur yezh geltiek an inizi eo ar gouezeleg, hag ez resis ur yezh Q-keltiek. Dre voaz e ranner ar yezhoù keltiek an inizi (lezit ar galianeg, leponteg, keltibereg h.a. a-gostez) e div skourr, ar yezhoù goidelek, pe Q-keltiek, hag ar yezhoù predenek, pe P-keltiek. Meur a zisheñvelderioù a zo etrezo, met an hini a savas evel arouez ar rannañ a oa ur P a eillec'hias er yezhoù predenek ur K a oa er yezhoù goidelek. Na rit ket bil, reiñ a rin skwerioù. Ar brezhoneg «penn» a vez «ceann» e gouezeleg, «pep» a vez «gach», «pemp» a vez «còig», «pe» (ar ger goulennata) a vez «», «mab» a vez «mac» ha «per» a vez «coire». Forzh penaos, n'eo ket sur peur e oant rannet, met gouzout a ouzer e oa eus ar yezhoù Q hag eus ar yezhoù P e penn-kentañ ar Grennamzer, ha setu ar pezh a zo dedennus deomp.


Gwezenn-diegezh ar Yezhoù Keltiek
     E penn-kentañ ar Grennamzer e teuas war-wel ur yezh a anver henouezeleg, pe heniwerzhoneg (Seann-Ghàidhlig). An heniwerzhoneg eo a zo ar yezh gant al lennegezh goshañ (paneve d'al latin ha d'ar gregaj) en Europa. Da gentañ e oa skrivet gant ogamoù, ur c'hroaz-Doue genidik az implijed war vein, met buan a-walc'h e teuas ar c'hroaz-Doue latin da vezañ implijet. A-hed penn-kentañ ar Grennamzer (VIvet – Xvet kantved) e oa skrivet a bep seurt lezennoù, testennoù relijiel ha mojennoù, ha kalz anezho a zeuas davedomp, miret e dornskridoù a Vro-Iwerzhon hag a Vro-Skos, met ivez eus a Vreizh ha pep korn Europa. Unan eus dornskridoù koshañ ar gouezeleg a oa kavet e Bro-Skos, e gwalarn Aberdin : Levr Der (Leabhar Dhèir), un dornskrid eus an XIIvet kantved gant testennoù e-barzh eus penn-kentañ ar Grennamzer. Cheñch a reas an heniwerzhoneg d'ar grenniwerzhoneg etre an Xvet hag an XIIvet kantved. Ar pezh a c'hoarvezas da c'houde a zo souezhus a ral evit ur yezh grennamzerel : er XIIIvet kantved e oa savet gant brientin Bro-Iwerzhon ha Bro-Skos ar pezh a anver «Gouezeleg Klasel Boutin». Ur yezh lennegel e oa, ha pep hini a skrive enni hep implijout rannyezhoù. Sur eo e oa rannyezhoù avat, met abalamour d'ar Gouezeleg Klasel n'hor beus skwerioù ebet eus ar gouezeleg lec'hel e Skos pe en Iwerzhon a-raok ar XVIvet kantved. Levrioù evel Levr Lios Mòr (Leabhar Deathan Lios Mòir), d'ar c'hantved-se, a ziskouez evit ar wech gentañ ur yezh ned eo ket klasel na lennegel.
     N'omp ket sur penaos ez erruas ar gouezeleg e Bro-Skos. Abaoe ar IVvet kantved e oa degouezhet e kornôg ar vro tud eus a Vro-Iwerzhon, ha soñjal a ra d'an istorourien e oa d'an ampoent e teuas ar gouezeleg. Abaoe un nebeud bloavezhioù avat e vez tud o lavarout e c'hellje bezañ bet ganet ar yezh e Bro-Skos d'an hevelep mare ma oa bet ganet e Bro-Iwerzhon. N'ouzer ket. Ar pezh a gont a zo e teuas tamm-ha-tamm ar gouezeleg da vezañ kentañ-yezh Bro-Skos etre ar Vvet kantved hag an XIIIvet kantved. Kaozeet e oa gant ar brientin, gant ar roueed, gant an Iliz hag an holl dud. Ar pikteg, ur yezh geltiek all na lezas hogos roudoù ebet, az eas da get, eillec'hiet gant ar gouezeleg. An henvrezhoneg a oa kaozeet ivez e Strathclyde (mervent ar vro) hag e Lothian (tro-dro Dinedin), met eillec'hiet e oa tamm-ha-tamm gant ar gouezeleg er c'hornôg hag ar skoseg er reter. Er XIVvet kantved e oa kaozeet gouezeleg hogos pep lec'h e Bro-Skos, nemet en Inizi Orc'h ha Shetland hag e parrezioù 'zo er gevred. Met, evel ma ouzit gant istor ar skoseg, dont a reas yezh c'hermanek Bro-Skos war greñvaat d'ar mare-se ha setu penaos e teuas ar gouezeleg da vezañ nemet yezh an Uheldirioù.
     Ne baouezas ket ar gouezeleg da vezañ yezh ar brientin en Uheldirioù, ha skoazellet e oa ar varzhed ganto, o sevel ul lennegezh pinvidik-mor ha ken brav. Met e penn-kentañ an XVIIvet kantved e teuas Bro-Skos ha Bro-Saoz da vezañ unvan dindan kurunenn Breizh-Veur, ha kamm-ha-kamm e oa goulennet da dierned an Uheldirioù kas o bugale da vezañ kelennet ha maget en Izeldirioù pe e Bro-Saoz, hag hervez ar Saozon ha Skosiz an Izeldirioù, a oa holl Protestanted, ne oa an Uheldirioù nemet ul lec'h leun a dud gouez (gwir eo e-keñver an etimologiezh !) na gaozee ket an hevelep yezh hag a oa Katoliked daonet evit lod anezho.
     E diwezh an XVIIvet kantved, Jakez VII a Vro-Skos ha II a Vro-Saoz, Roue Breizh-Veur ha katolik, ha oa chaseet diouzh e gador-roueel hag eillec'hiet gant ur Roue hag ur Rouanez protestant. Klask a reas adtapout e c'halloud, hag abalamour ma oa ur Skosad e klaskas skoazell en Uheldirioù e vro genidik. E 1715 ha 1719 en em savas tud 'zo e Bro-Skos da gas Jakez en-dro war gador-roueel Londrez, hep berzh. Met kenderc'hel a rae ar C'houezeled da vevañ o buhezioù en o yezh, ha mat pell 'zo. Met e 1745-46, ober a rejont un emsavadenn veur ha daer o heuliañ Bonnie Prince Charlie, mab Jakez VIII. Ne oa ket pell diouto ar maout, ha goude ma oant bet trec'het e Culloden (16 Ebrel 1746) e tivizas tud Dinedin ha Londrez e oa kozh poent ober o stal d'ar C'houezeled. Difennet e oa en em wiskañ gant kiltoù, ha distrujet ar gevredigezh hengounel, ar c'henelioù («klanoù») ha pep tra a denne da sevenadur keltiek ar vro. Hag a-hed an XIXvet kantved, gant ar skol hag an industrierezh e oa lakaet muioc'h-muiañ a dud da gaozeal skoseg pe saozneg. An dierned, a oa e penn pep kenel, ha oa gwelet gant ar Saozon evel perc'henned an douaroù, ha kourajet e oant da gas tud o c'henel d'ar c'hêrioù bras da labourat en industri, ha lakaat en o flas deñved. Anvet eo ar mare-se «The Clearances» (Na Fuadaichean, «Ar Rakuitoù»), ha seul ma yelo an dud, dre gaer pe dre heg, da chom e Glasc'hu pe Dinedin, seul ma tilezont o yezh.
     N'eo nemet e diwezh an XXvet kantved ma oa roet doujañs ha skoazell d'ar c'houezeleg, ha goude ma teuas Bro-Skos da vezañ emren e 1999, e oa savet Akt ar Yezh C'houezelek 2005 (Gaelic Language Scotland Act 2005). Gant an akt-se e teuas henyezh ar vro da vezañ yezh ofisiel gant kement a zoujañs hag ar saozneg, ha savet e oa Bòrd na Gàidhlig (Ofis ar Gouezeleg), un ensavadur ofisiel da skoazell diorren ar yezh. Diwar 5,3 million skosad ne chom nemet 60,000 ouzh he c'homz avat, ha lod anezho kozh a-walc'h. Yezh gentañ meur a zud eo c'hoazh en Inizi-Gall (Innse Gall, galleg Îles Hébrides Extérieures), ha diorren a reer meur a dra e-keñver an deskadurezh hag all. Kaozeet e vez ivez e Skos Nevez (Kanada), lec'h m'emañ diwallet evel ur yezh vinorel, ha m'emañ muioc'h-muiañ a dud ouzh he c'haozeal – distreiñ a rin dezhi en ur pennad a zeu.
     N'eo ket echu c'hoazh istor hir ha pinvidik yezh ar C'houezeled. N'eus ket kalz a dud hag a wel ar yezh evel un dra fall hiziv an deiz (zoken ma vez an dud-se oc'h embann traoù er gazetennoù a-wechoù), hag a drugarez da Outlander (levrioù ha heuliadoù TV evit Starz, 2014) eo brudet ha karet ar yezh er bed a-bezh. Hag evel gant ar brezhoneg, n'eo ket gant an taol kentañ e kouezho ar wezenn (chan ann leis a' chiad bhuille a thuiteas a' chraobh [xãn ãn leʃ a çiat vujlœ a hujtʃas a xrəv]), ha ret eo da bep hini ober e seizh gwellañ, rak leunier toull veur gant kerreg bihan (lìonar beàrn mòr le clachan beaga [liənar bja:rn mo:r le klaxan bega]).


Mammennoù:
-Ball, Martin J. ha Nicole Müller. 2010 (kentañ embannadur 1993). The Celtic Languages, 2nd edition (Londrez, New York: Routledge).
-Gàidhlig Local Studies e http://www.linguae-celticae.org/GLS_english.htm (Danevelloù e saozneg). Danevelloù skolveurel lec'hel a-zivout stad ar gouezeleg dre barrez hiziv an deiz.
-Diana Gabaldon. 1991-hiziv. Outlander Series. Sell ouzh Outlander (Starz, 2014) war ar skinwel ivez.
-Tobair an Dualchais/Kist o Riches: http://www.tobarandualchais.co.uk/ Enrolladennoù e gouezeleg.
-Lec'hienn-genrouedad Learn Gaelic: http://learngaelic.net/ A bep seurt : ur geriadur, filmoù, yezhadur, h.a.
-Hudson, Benjamin. 2014. The Picts (Chichester: Wiley Blackwell).
-Watson, Moray ha Michelle Macleod (eds). 2010. The Edinburgh companion to the Gaelic language (Dinedin : Edinburgh University Press).

*******

     Voici donc l'article sur le gaélique, la langue celtique d’Écosse ! Bien que l'appellation « gaélique écossais » soit plus précise, il est parfaitement acceptable de dire simplement « gaélique », sachant que les deux autres langues portant ce qualificatif ont un nom à elles, à savoir l'irlandais, ou gaélique irlandais, et le mannois, ou gaélique mannois (parlé sur l'Île de Man). Par contre, comme vous l'aurez compris, il vaut mieux éviter de dire « écossais », car il existe une autre langue portant ce nom, le scote.
     Bref ! Le nom gaélique du gaélique est Gàidhlig [ga:lɪg], qui est un nom féminin. Les deux autres langues gaéliques s'appellent Gaelg [gelg] pour le mannois, et Gaeilge [ge:ljgə] en Connaught, Gaolainn [ge:lɣɪŋ] en Munster et Gáidhlig [ge:lɪg] en Ulster pour l'irlandais. Les mots gàidheal (un Gaël) et gàidhlig (la langue gaélique), et par extension le français « Gaël, gaélique », viennent du vieux breton *guoidel, « peuple sauvage, peuple des bois ». En breton (et gallois, et cornique) moderne, le mot gouez signifie toujours sauvage, et gouezel signifie Gaël. Cela vient probablement du fait que les Bretons (au sens large, donc Gallois, Corniques) étaient des citoyens de Rome, voyant donc leurs cousins d'Irlande et de l'Ouest écossais comme quelques peu rustres. Les deux cultures et sociétés n'étaient (et ne sont) pas si différentes dans les faits, mais nos ancêtres ne le voyaient pas forcément ainsi.
     Le gaélique est ce qu'on appelle une langue celtique insulaire (à savoir, venant des îles britanniques et d'Irlande), comme toutes les langues celtiques encore parlées de nos jours, breton inclus. Ces langues descendent toutes d'une langue indo-européenne originelle n'ayant pas laissé de traces, le celtique commun. Elles se sont séparées en deux familles, la famille Q-celtique, à laquelle appartiennent les trois gaéliques, et la famille P-celtique, à laquelle appartiennent le breton, le gallois et le cornique. Il existe un certains nombre de différences grammaticales, lexicales et phonologiques entre ces deux familles, et la séparation P/Q vient d'une de ces différences, à savoir le remplacement dans les langues brittoniques de l'ancien [k] indo-européen par un [p]. Par exemple, là où le gaélique dit ceann [kjaun] (« tête »), le breton dit penn [pen] ; lorsque le gaélique a mac [maxg] (« fils »), le breton a mab [ma:p], et là où le gaélique a coire [kɔrjə] (« chaudron ») le breton a per [pe:r]. Se lancer dans le pourquoi du comment du quand ces deux familles sont apparues serait interminable car il n'existe pas d'accord entre les linguistes, mais cette séparation avait déjà eu lieu à la fin de l'Antiquité, lorsque les langues celtiques que nous connaissons aujourd'hui firent leur première apparition.

Arbre-généalogique des langues celtiques
     Au début du Moyen Âge (Ve-VIe siècles) apparaît dans nos sources une langue nommée le vieil irlandais (Seann-Ghàidhlig). Le vieil irlandais dispose de la littérature vernaculaire (en contraste avec le grec et le latin) la plus ancienne d'Europe. Les premières traces de cette langues sont des inscriptions dites ogamiques, à savoir des inscriptions funéraires et commémoratives gravées sur des menhirs en utilisant l'alphabet ogamique, un alphabet propre au vieil irlandais. Assez vite, et avec la Christianisation de l'Irlande, les moines emploient l'alphabet latin pour retranscrire leur langue, et entre le VIe et le Xe, la littérature du vieil irlandais nous fournit toute sorte de textes, des anciennes lois aux légendes en passant par des écrits religieux et intellectuels.
     On ne sait pas vraiment quand le gaélique s'implanta en Écosse. La thèse traditionnelle veut que les premiers Gaëls soient venues d'Irlande vers le IVe siècle de notre ère et aient colonisé le sud-ouest du pays (le conté actuel d'Argyll). Certains chercheurs pensent désormais que le gaélique aurait pu naître des deux côtés de la mer, et n'aurait donc pas été importé. Toujours est-il qu'au début du Moyen Âge le gaélique est déjà bien implanté en Calédonie au côté du picte et du vieux breton (deux autres langues celtiques), et des dialectes anglo-saxons qui comme vous le savez donneront naissance au scote. À partir du VIIIe siècle, le gaélique s'étend au-delà de l'ouest pour conquérir le territoire des Pictes à l'est et des Bretons au sud, et au XIVe siècle la langue est parlée partout sur le territoire de l'actuelle Écosse, même si certaines parties du sud-ouest conservent encore de fortes poches germaniques. L'époque à laquelle le gaélique écossais se sépare de son confrère irlandais est incertaine pour une raison surprenante et unique au le Moyen Âge : au XIIIe siècle, les Gaëls d'Irlande et d’Écosse décident d'adopter un standard unique pour écrire leur langue, chose qui n'arrivera pas dans le reste de l'Europe avant plusieurs siècles. Et donc des années 1200 au XVIe siècle, tous les textes gaéliques dont nous disposons sont écrits dans une langue standard, sans possibilité d'y discerner des dialectes. C'est au XVIe siècles avec des ouvrages comme le Livre du Dean de Liosmore (Leabhar Deathan Lios Mòir) qu'un parlé proprement écossais fait son apparition dans la littérature, bien que cette langue soit alors toujours pleinement inter-compréhensible d'avec l'irlandais.
     Comme vous le savez si vous avez lu l'article sur le scote, le gaélique avait déjà perdu du terrain au XVIe siècle. C'est en fait à la fin de cette période que se fixe la limite actuelle entre les Highlands, ou Gàidhealtachd [gɛ:əldəxk] (« là où vivent les Gaëls ») et les Lowlands, ou Galldachd [gauldaxk] (« là où vivent les étrangers »). Malgré ce recule du gaélique, il reste la langue des Highlands, parlé par les gens de toutes les classes sociales. Les élites traditionnelles et chefs de clans, alors très puissants, sont patrons de bardes, poètes et artistes de toutes sortes qui composent dans la langue gaélique, considérée plus prestigieuse que les parlers du sud. Mais en 1603, les couronnes d’Écosse et d'Angleterre s'unissent sous la dynastie (écossaise et surtout scote) des Stuarts. Le XVIIe siècle est en Grande-Bretagne une période de révolutions et de grands changements. Après moult troubles, Jacques VII d’Écosse et II d'Angleterre, monarque catholique, est chassé de son trône en 1689. Ses fidèles, principalement rassemblés en Écosse, sont nommés les Jacobites (du latin jacobus, parce que le gars s'appelle Jacques). Ils tentent par deux fois de le remettre sur le trône en 1715 et 1719, sans succès. Déjà à l'époque, le soutien que Jacques reçoit depuis les Highlands inquiète. Mais rien qui ne puisse porter atteinte à l'assise de la culture et de la langue gaélique dans le pays. Mais en 1745, Charles Édouard Stuart, petit-fils de Jacques, débarque en Écosse pour réclamer le trône de sa famille. L'armée de partisans qu'il rassemble est composée en grande partie de Gaëls, fidèles au roi légitime d’Écosse. Après une campagne non sans victoires, les armées du gouvernement britannique et celle des Stuarts s'affrontent sur la lande de Culloden, le 16 avril 1746. Mal préparés, et n'ayant pas le terrain à leur avantage, les Gaëls se font massacrés et sont contraints de se replier. C'est la fin de l'insurrection. Mais cette fois-ci les Britanniques ont décidé d'en finir une bonne fois pour toute. Pendant les mois qui suivent, le port du kilt, du tartan et des armes sont interdits dans les Highlands, et les troupes gouvernementales vont de village en village, arrêtant quiconque semble s'opposer à la couronne, et massacrant parfois les habitants pour faire bonne mesure. Le système clanique est détruit. Les chefs qui peuvent être achetés le sont, les autres sont chassés. Le XIXe siècle porte le coup fatal avec une période appelé the Clearances (na Fuadaichean). Les anciens chefs de clans, désormais relégués au rang de grands propriétaires fonciers, se voient offrir l'opportunité de remplacer les membres de leur clan par du bétail, plus viable économiquement. Les Highlanders sont expulser de leurs terres pour faire place aux moutons, et forcés à aller s'installer dans les villes industrielles grandissantes, principalement Glasgow et Édimbourg. Le choque est grand car encore à l'époque, le chef était vu comme une figure protectrice et quelqu'un proche de chaque membre du clan. Ce sentiment de trahison, suivit par l'expulsion et les conditions de travail dans les usines, amènent de plus en plus de Gaëls à abandonner leur langue et leur culture pour se fondre dans la masse industrieuse écossaise des Lowlands.
     Il faut attendre la fin du XXe siècle pour que la tendance s'inverse. Si le combat pour la défense du gaélique avait déjà commencé au cours du XIXe, porté par quelques intellectuels, aristocrates (parfois chefs de clan) et passionnés, c'est l'autonomie écossaise de 1999 qui permet un grand pas en avant avec la signature unanime par le parlement d’Édimbourg, en 2005, de l'Acte de la Langue Gaélique (Gaelic Language Scotland Act 2005). Par ce texte, le gouvernement écossais donne au gaélique un statut officiel sur le territoire national, à égalité avec l'anglais. Bòrd na Gàidhlig (« le Bureau du Gaélique ») est créé afin de s'assurer que le gouvernement tiendra ses engagements et afin de mettre en place des plans et campagnes visant à augmenter le nombre de locuteurs du gaélique et à promouvoir la langue dans le pays. Alors même que tous les recensements du XIXe siècles à 1991 avaient enregistré un déclin systématique de la langue, les deux derniers recensements (2001 et 2011) montre une stabilisation. Aujourd'hui, environ 60,000 personnes parlent gaélique, et certaines îles des Hébrides extérieures comme Leòdhas (Lewis) et Uibhist (Uist) sont encore à majorité gaélisantes. Le gaélique est également parlé nativement en Nouvelle-Écosse, au Canada, où la langue est désormais protégée et apprises dans certaines écoles.
     Il semble donc que la longue et riche histoire du gaélique ne s'arrête pas ici. L'opposition à sa défense et promotion est aujourd'hui très faible, bien que certains articles anti-gaéliques apparaissent encore parfois dans les journaux. La sortie en 2014 de la série Outlander (Starz), adaptée des romans de Diana Gabaldon, a donné à la langue une vitrine internationale. Comme de juste, il reste encore beaucoup de travail pour s'assurer que la langue ne meurt pas et soit transmise à la génération à venir, mais comme le dit le proverbe, chan ann leis a' chiad bhuille a thuiteas a' chraobh [xãn ãn leʃ a çiat vujlœ a hujtʃas a xrəv], « ce n'est pas avec le premier coup que tombera l'arbre », et si chacun fait sa part, lìonar beàrn mòr le clachan beaga [liənar bja:rn mo:r le klaxan bega], « on comblera un grand trou avec de petites pierres ».


Sources et plus :
-Ball, Martin J. et Nicole Müller. 2010 (première édition 1993). The Celtic Languages, 2nd edition (Londres, New York: Routledge).
-Gàidhlig Local Studies à http://www.linguae-celticae.org/GLS_english.htm (rapports en anglais). Rapports universitaires sur l'état de la langue gaélique aujourd'hui dans diverses localités.
-Diana Gabaldon. 1991-aujourd'hui. Outlander Series. Voir aussi Outlander (Starz, 2014) à la télé.
-Tobair an Dualchais/Kist o Riches: http://www.tobarandualchais.co.uk/ Des enregistrements en gaélique.
-Site internet de Learn Gaelic: http://learngaelic.net/ Plein de ressources d'apprentissage, incluant un dictionnaire, des éléments de grammaires, des vidéos, etc.
-Hudson, Benjamin. 2014. The Picts (Chichester: Wiley Blackwell).
-Watson, Moray et Michelle Macleod (eds). 2010. The Edinburgh companion to the Gaelic language (Édimbourg : Edinburgh University Press).

*******

     A'll nae scrap this ane in Scots, acause it's ae wee ower lang awready, bit A'll gie ye ae short version. A talk aboot the history o Gaelic, the wye we arena siccar gin it cam til Scotland frae Ireland in the 4th century or gin it wis born in Scotland at the same time as in Ireland (thare is muckle debate the-day). Onygate, Gaelic is ane o the auldest scrieved leid in Europe, an ane o the eldest manuscript is frae Deer, Aberdeenshire. Intil the 14th century, Gaelic wis the mucklest leid in Scotland, an aat's fan it wis replacit by Scots. By the end o the 16th century, ye hid the modren spleet atween the Scots spikkin Lallands an the Gaelic spikkin Hielands. Bit the leid wis still gey strang, an Gaelic elites war still fendin poets an sic folks tae scrieve poetry an siclike. Bit as ye ken, the Union o the twa crouns in 1603, an aa the sturt aat fallaed made the Hieland cultur less an less apprised, an it aa came til its tragic end in 1746 at the battle o Culloden.
     Thir days Gaelic is spikken by aroond 60,000 folks, mony o them bein gey auld. Bit it's better nar it uised for tae be as it became the official leid o Scotland wi equal mense til English in 2005 wi the Gaelic Language (Scotland) Act. Bòrd na Gàidhlig (the Board o the Gaelic Leid) wis creatit, an nu Gaelic is makkin ae wee spot for itsel in Scotland. Fit's mair, it's still spikken natively in Nova Scotia (Canada), faar it's growin an aa, an wi Outlander (novels an TV show on Starz, 2014), folks ootower the warld hiv haurd Gaelic (an Scots!) an are interestit in it.

     Ye saa the wee drawin the ithers hiv an ye wint yer een an aa? Och, dinna fash yersel, A'll mak ye ane. It's juist the faimly tree o the Gaelic leid, filk is ae Q-Celtic leid (wi Erse an Manx), file the ither Celtic leids are P-Celtic (Breton, Walsh, Cornish). Thay hiv mony differences, bit the Q/P thingie is frae the fact aat the original indo-european K wis replacit by ae P in Brythonic leids, sic as penn for ceann (heid) or map for mac (son). The ither leids are deid, sae nae bother wi them.
Faimly-tree o the Celtic leids

Sources an mair:
-Ball, Martin J. an Nicole Müller. 2010 (first edition 1993). The Celtic Languages, 2nd edition (London, New York: Routledge).
-Gàidhlig Local Studies at http://www.linguae-celticae.org/GLS_english.htm (reports in English). Academic reports aboot the state o Gaelic the-day in different parishes an areas.
-Diana Gabaldon. 1991-the day. Outlander Series. See Outlander (Starz, 2014) on TV an aa.
-Tobair an Dualchais/Kist o Riches: http://www.tobarandualchais.co.uk/ Recordins in Gaelic.
-Wabsteid o Learn Gaelic: http://learngaelic.net/ Mony a resource tae lear the leid, includin ae dictionary, grammar, videos an sic.
-Hudson, Benjamin. 2014. The Picts (Chichester: Wiley Blackwell).
-Watson, Moray an Michelle Macleod (eds). 2010. The Edinburgh companion to the Gaelic language (Edinburra : Edinburgh University Press).

Aucun commentaire:

Enregistrer un commentaire