Lorg/Klask/Rechercher/Sairch

samedi 5 novembre 2016

Sgrìobhadh na Gàidhlige

Cha bhi an t-artaigil seo anns a' Ghàidhlig a chionn is gum bi e mu dheidhinn speiligeadh na Gàidhlig, agus tha dùil agam gu bheil sibh eòlach air ma 's urrainn dhuibh sin a leughadh. Mura h-eil, àireamh na hAoine oirbh! (= "droch-fhortan oirbh")

A-raok kregiñ e-barzh ar jeu da vat e soñj din eo mat displegañ penaos e lenner hag e skriver ar gouezeleg, rak disheñvel-meurbet eo diouzh giz ar brezhoneg. A-bouez a-walc'h eo rak bez e vin o skrivañ gerioù ha lavarennoù e gouezeleg atav. Peurvuiañ ar reolennoù a heul a vez implijet ivez en iwerzhoneg, met n'int ket e manaveg, yezh Enez-Vanav. Mod-se 'mañ, ha tañ pir evit ar Vanaviz !
Un * a-raok ur ger a dalvez n'eo ket ur ger gwir, nemet ur fazi pe ur ger a c'hellfe bezañ bet e-keñver istor ar yezh, met n'eo ket bet kavet biskoazh. Ouzhpenn ez implijin ar c'hroaz-Doue fonetel etrevroadel, a gaver aes war ar rouedad.

Avant de se lancer dans les autres articles, il serait bon d'expliquer comment se lit et s'écrit le gaélique, car ses règles diffèrent grandement de celles du français. Étant donné que j'utiliserai ici beaucoup de mots et expressions gaélique, cela semble important. La plupart des règles orthographiques du gaélique écossais sont celles du gaélique irlandais, mais pas celle du gaélique de l'Île de Man. C'est comme ça, et p'is tant pire pour eux.
Une * avant un mot signifie que ce mot n'existe pas, que c'est une erreur ou un mot qui aurait pu exister historiquement mais n'est pas attesté. J'utiliserai également l'alphabet phonétique international, facilement trouvable en ligne.

Afore we gang til the hert o the matter, it wad be guid tae expose fit wye is the Gaelic written, acause it's stick-an-stowe different frae the wye Scot is written – nae maitter fit wye Scot ye spell it. A'll be uisin ae muckle lot o Gaelic wird an phrases here, sae it's guid tae ken fit wye tae read them. The rules o Scotch Gaelic are gey near the anes o Erse, bit naething alike the anes o Manx Gaelic. Aat's the wye it is, an it's tae bad for the Man's folks.
Ae * afore ae wird means aat wird dinna exist, it's ae mislearin or ae wird aat cad hiv existit historically bit isna attestit. A'll uise the international phonetic alphabet aat ye can fyne online.

*******


Ar C'hroaz-Doue
L'alphabet
The Alphabet

N'eus nemet 18 lizherenn e gouezeleg
Il n'y a que 18 lettres en gaélique
There's anely 18 letters in Gaelic:

a, o, u, i, e
b, c, d, f, g, h, l, m, n, p, r, s, t

Ouzhpenn ez eus strolladoù a ra sonennoù disheñvel
De plus il existe des groupes de lettres avec des valeurs différentes
Fit's mair, ye get groups o vowels wi different sounds:

ch [x] ; dh [g] [x] ; bh [v] [w] ; mh [v] [w] ; fh [-] ; ph [f] ; sh [h] ; th [h]
ao [ə] ; eu [ia] ; eo [io]

Distreiñ a raimp dezho
Nous reviendrons là-dessus
We'll cam back til 'em.

Erfin, setu un notennig: bez ez eus bogalennoù emañ ur skrap warno (à, ò, ù, è, ì). Anvet e vezont "bogalennoù hir", hag o distager evel e brezhoneg pan eus nemet ur gensonenn goude ur vogalenn. Da skwer : "prenañ" [pre:nã], E hir ; met "prennañ" [prenã], E berr. Skwerioù all 'vo da heul.
Enfin, il est important de noter que certaines voyelles ont un accent (à, ò, ù, è, ì). Ce sont des voyelles longues, c'est-à-dire qu'elles sont prononcées plus longuement (Cap'taine Saute-aux-Yeux !), un peu comme si vous mettiez deux fois à la suite le même son. Par exemple fìor ("vrai") se prononce [fi:r], comme si c'était *fiir. D'autres exemples se présenteront plus bas.
Tae feenish, ye hiv fit's caaed lang vowels, aat hiv ae merk on them (à, ò, ù, è, ì). Thay are said langer na fan thay hivna merk on them. For exemple, the Scots "cauf" his ae lang [a], [ka:f], bit the wird "fat" his ae short ane [fat]. It's ae thochtie alike sayin the vowel twice, filk we write sometimes in Scots: "caa", "faa", "aa", etc. Ye'll see exemples aneath.
*******

"Caol le caol, leathann le leathann"
Moan gant moan, ledan gant ledan
Mince avec mince, large avec large
Sclender wi sclender, braid wi braid

Rannet e vez ar bogalennoù e div, gant ar bogalennoù "ledan" (leathann) A, O hag U, hag ar bogalennoù "moan" (caol), E hag I. Talvezout a ra e vez cheñchet sonenn ur gensonenn hervez mard emañ e-kichen ur vogalenn moan pe ledan. Ne c'hell ket ur gensonenn bezañ stanket etre bogalennoù eus strolladoù disheñvel. Da skwer: leathann ("ledan") na c'hell ket bezañ skrivet *lethann rak ne vez ket E hag A en hevelep strollad. Setu perak eo skrivet leathann. Skwerioù all: Gàidhlig ("gouzeleg") ha neket *Gàdhlig ; aimsir ("amzer") ha neket *amsir.
Da betra a dalvez ar strolladoù, neuze ? Evel 'm eus lavaret, ne zistager ket ur gensonenn en hevelep mod hervez ar bogalennoù tro-dro. Soñjit er galleg : mard eo G e-kichen E pe I, ez a da J, evel e gênant, géant, girouette. Met pan emañ e-kichen A, O, U, ez a da G, evel e gâteau, guttural, goémon. Ha pa vez ret ober ar sonenn [gi] pe [ge], e vez lakaet un U da dalvezout ez a G da [g], evel e-barzh langue, guirlande, guetter. Kompren a rit? Mod-se eo gant C ivez, sellit 'ta: carte, côte, cuillère a ra [k] met cellule ha citrouille a ra [s]. Sklaer a-walc'h, kuir ?
Ma, e gouezeleg eo un tammig mod-se ivez. Zoken ma vez C [k] atav ha G [g] atav, ar priñsip a zo hañval ouzh ar galleg. Setu un daolenn:

t + leathann = [t] ; tòrr [tɔ:rr] ; talamh [talav] ; tum [tum]
t + caol = [tʃ], 'tch' ; teth [tʃɛ] ; tìde [tʃi:dʃə].
d + leathann = [d] ; dòrn [dɔ:rn] ; dàn [dã:n] ; dùn [du:n]
d + caol = [dʒ], 'dj' ; deoch [dʒɔx] ; dìreach [dʒi:rax]
s + leathann = [s] ; saoghal [sə:l] ; socrach [sokrax] ; sugh [su:]
s + caol = [ʃ], 'sh' ; sìth [ʃi:] ; seasamh [ʃesu]
ch + leathann = [x] ; caochail [kəxayl] ; fraoch [frəx] ; a chù [a xu:]
ch + caol = [ç], allemand/german 'ich' ; a cheann [a çiãn] ; chì [çi:]
dh/gh + leathann = [g]/[ʁ]/[x] ; a ghràidh [a xra:ɪ] ; dhùsgadh [ʁusgug] ; rugadh [rugug]
dh/gh + caol = [j] ; a ghille [a jilœ] ; co-dhiù [ko ju:]

Mont a ra? Sur a-walc'h eo pounner, met mod-se 'mañ evit pep yezh (soñjit er galleg !!!) ha dont a raio dre ma bleustriot.


Les voyelles sont séparées en deux groupes, entre les voyelles dites "larges" (leathann), à savoir A, O et U, et les voyelles dites "minces" (caol), E et I. Cette séparation signifie que la valeur phonologique d'une consonne changera en fonction du groupe de voyelles à côté de laquelle elle se trouve. Une consonne ne peut pas se retrouver entre deux voyelles de groupes différents. Par exemple, leathann ("large") ne peut pas s'écrire *lethann car E et A n'appartiennent pas au même groupe. D'autres exemples sont: Gàidhlig ("la langue gaélique"), qui ne peut pas être *Gàdhlig, ou aimsir ("temps météorologique") et pas *amsir.
À quoi servent donc ces groupes ? Comme je l'ai dit, on prononce une consonne différemment selon les voyelles avoisinantes. Pensez au français : si G est à côté de E ou I, il se prononce comme un J, comme dans "gênant", "géant" et "girouette". Mais s'il est à côté d'un A, O ou U, il se prononce G comme dans "gâteau", "guttural" et "goémon". Lorsqu'on veut obtenir les sons [gi] et [ge], on glisse un U après le G, comme dans "langue", "guirlande" et "guetter". Vous suivez ? Il en va de même pour C, comme dans "carte", "côte" et "cuillère" qui donnent un [k] alors que "cellule" et "citrouille" donnent un [s]. C'est clair, non ?
Eh bien en gaélique c'est un peu pareil. On y prononce toujours C [k] et G [g], contrairement au français, mais le principe et le même avec d'autres lettres. Voici un petit résumé :

t + leathann = [t] ; tòrr [tɔ:rr] ; talamh [talav] ; tum [tum]
t + caol = [tʃ], 'tch' ; teth [tʃɛ] ; tìde [tʃi:dʃə].
d + leathann = [d] ; dòrn [dɔ:rn] ; dàn [dã:n] ; dùn [du:n]
d + caol = [dʒ], 'dj' ; deoch [dʒɔx] ; dìreach [dʒi:rax]
s + leathann = [s] ; saoghal [sə:l] ; socrach [sokrax] ; sugh [su:]
s + caol = [ʃ], 'sh' ; sìth [ʃi:] ; seasamh [ʃesu]
ch + leathann = [x] ; caochail [kəxayl] ; fraoch [frəx] ; a chù [a xu:]
ch + caol = [ç], allemand/german 'ich' ; a cheann [a çiãn] ; chì [çi:]
dh/gh + leathann = [g]/[ʁ]/[x] ; a ghràidh [a xra:ɪ] ; dhùsgadh [ʁusgug] ; rugadh [rugug]
dh/gh + caol = [j] ; a ghille [a jilœ] ; co-dhiù [ko ju:]

Comment ça va ? Je suis sûr que c'est un peu lourd, mais c'est ainsi dans toutes les langues (pensez au français !), et ça viendra avec de la pratique.

The vowels are splitten in twa, wi the braid (leathann) vowels A, O an U, an the sclender (caol) vowels E an I. Es spleet means aat the sound o ae consonant will cheenge dependin on the group o vowel neist til it. Ae consonant canna be atween twa vowels o different groups. For exemple, leathann ("braid") canna be spelt *lethann acause E an A are nae in the same groupe. Some ither exemples are: Gàidhlig (the Gaelic leed), filk canna be *Gàdhlig, or aimsir ("wither") filk isnae *amsir.
Fit are these groups for? As A said, ye dinna say ae consonant alike dependin on the vowel neist til it. Gin ye hiv daen ae wee bit o French at scweel, ye leart aat G neist til E an I is pronuncit [ʒ], like in géant or in alder Scots, the name Menʒies an MacKenʒies, bit gin ye pit G neist til A, O or U ye pronuncit [g] as in golf or guitare. Ye'll forsta better fan we get til exemples in Gaelic. Here is ae pickle o them:

t + leathann = [t] ; tòrr [tɔ:rr] ; talamh [talav] ; tum [tum]
t + caol = [tʃ], 'tch' ; teth [tʃɛ] ; tìde [tʃi:dʃə].
d + leathann = [d] ; dòrn [dɔ:rn] ; dàn [dã:n] ; dùn [du:n]
d + caol = [dʒ], 'dj' ; deoch [dʒɔx] ; dìreach [dʒi:rax]
s + leathann = [s] ; saoghal [sə:l] ; socrach [sokrax] ; sugh [su:]
s + caol = [ʃ], 'sh' ; sìth [ʃi:] ; seasamh [ʃesu]
ch + leathann = [x] ; caochail [kəxayl] ; fraoch [frəx] ; a chù [a xu:]
ch + caol = [ç], allemand/german 'ich' ; a cheann [a çiãn] ; chì [çi:]
dh/gh + leathann = [g]/[ʁ]/[x] ; a ghràidh [a xra:ɪ] ; dhùsgadh [ʁusgug] ; rugadh [rugug]
dh/gh + caol = [j] ; a ghille [a jilœ] ; co-dhiù [ko ju:]

Fit like? A'm siccar it's ae wee girthie, bit ilka leed his its een (think aboot English spellin rules! aat richt, there is nane), an ye'll get it wi practice.

*******

Ar c'hemmadurioù
Les mutations
The mutations

Setu ar pezh a blij da bep breton : kemmadurioù ! Na rit ket bil avat, n'eus nemet unan e gouezeleg Bro-Skos ! Ul lein debret deomp-ni ! Evel e brezhoneg, c'hoarvez' a ra ar c'hemmadurioù goude "an" gant an anvioù benel, a-wechoù el liester, met ivez en dro-c'hervel (vokativ) en dro-reiñ (dativ) hag en dro-c'henel (jenitiv), ha gant araogennoù 'zo. Amañ ne vo kaozeet nemet diwar-benn an distagadur. E gouezeleg, e kontrol ar brezhoneg, ne vez ket eillec'hiet al lizherenn kemmet gant un all. E-lec'h e vez lakaet un H goude al lizherenn, un H a dalvez eo ret kemmañ an distagadur. Setu aze skwerioù gant a, rannig an dro-c'hervel, evel e brezhoneg (an dro-c'hervel eo ar pezh az implijer pa vez galvet unan bennak, pe kaozeet d'unan bennak). Arabat sellout ouzh dibenn ar gerioù, a cheñch en dro-c'hervel gourel.

bean [ban], "maouez" → a bhean [a va:n], a vaouez !
cù [ku:], "ki" → a chù [a xu:], a gi !
Dòmhnall [do:wnol], "Donald" → a Dhòmhnaill [a xo:wnejl], a Zonald !
fear [fer], "gour" → (a) fhir [ir], a c'hour !
gille [gilœ], "paotr" → a ghille [a jilœ], a baotr !
Mòrag [mo:rag], "Morag" (anv benel) → a Mhòrag [a vo:rag], a Vorag !
piuthar [piuhar], "c'hoar" → a phiuthar [a fiuhar], a c'hoar !
Seàn [sã:n], "Yann" → a Sheàin [a hã:jn], a Yann !
tighearna [tʃijarna], "tiern" → a Thighearna [a hijarna], a Diern !

L, N ha R na gemm ket.

Voici la partie que les lecteurs bretonnants ont trouvé (presque) facile, mais il va falloir rajouter des détails pour les francophones. Les mutations consonantiques sont la joie des langues celtiques. Il s'agit d'un procédé qui consiste à changer la consonne initiale d'un mot pour marquer le genre d'un nom après l'article ou d'un adjectif après le dit nom, à la suite de certaines prépositions, au vocatif, au datif et dans certains cas au génitif. Par exemple, l'article an/am (le/la/les) suivi du masculin n'entraîne pas de mutation : fear > am fear (l'homme). Mais suivit du féminin, il en entraîne une : bean > a' bhean (la femme). Ici nous ne parlerons pas de pourquoi les mutations occurrent, mais de comment les prononcer lorsque vous les voyez écrites. En gaélique, lorsqu'occurre une mutation, on ajoute après la lettre mutée un H pour l'indiquer. Voici quelques exemples avec a, la particule vocative du gaélique (le vocatif est employé lorsqu'on s'adresse à quelqu'un, comme dans le français "ô" dans "Ô Seigneur"). Ne prêtez pas attention à la fin des mots, qui change au vocatif masculin. ;)

bean [ban], "femme" → a bhean [a va:n], ô femme !
cù [ku:], "chien" → a chù [a xu:], ô chien !
Dòmhnall [do:wnol], "Donald" → a Dhòmhnaill [a xo:wnejl], ô Donald !
fear [fer], "homme" → (a) fhir [ir], ô homme !
gille [gilœ], "garçon" → a ghille [a jilœ], ô garçon !
Mòrag [mo:rag], "Morag" (prénom féminin) → a Mhòrag [a vo:rag], ô Morag !
piuthar [piuhar], "soeur" → a phiuthar [a fiuhar], ô soeur !
Seàn [sã:n], "Jean" → a Sheàin [a hã:jn], ô Jean !
tighearna [tʃijarna], "seigneur" → a Thighearna [a hijarna], ô seigneur !

Les lettres L, N et R ne mutent pas.

Aat part A jealouse wis (maistly) aisy for the Breton-spikkin folks, bit A'll hiv tae gie ye-een ae wee mair details. Fit we caa "consonantal mutations" is fit's makkin Celtic leeds ae pleisur tae lear. It's ae process by filk ye cheench the first consonant o ae wird tae lat see the gender o ae noun aifter the article, or o aen adjectiv aifter ae noun, aifter some prepositions, in the vocativ, dativ an genitiv case an aw. For exemple, the article an/am ("the") fallaed by the masculine dinna mak ony mutations: fear > am fear ("the min"). Bit fallaed by the feminine, it maks ane: bean > a' bhean ("the wifie"). We will nae talk aboot fit wye mutations happen here, bit A'll tell ye fit wye tae pronunce them fan ye see them written. In Gaelic, fan ae mutation happens, ye pit ae H aifter the mutatit letter. Here are some exemples fallain a, the vocative wird in Gaelic (the vocativ is fan ye caa or address aebody, ae wee alike "o" in "O Laird!"). Dinna fash yersel wi the cheenches at the end o the wirds, it's ae vocativ masculine thingie. ;)

bean [ban], "wifie" → a bhean [a va:n], o wifie!
cù [ku:], "dug" → a chù [a xu:], o dug!
Dòmhnall [do:wnol], "Donald" → a Dhòmhnaill [a xo:wnejl], o Donald!
fear [fer], "min" → (a) fhir [ir], o min!
gille [gilœ], "lad" → a ghille [a jilœ], o lad!
Mòrag [mo:rag], "Morag" (ae quine's name) → a Mhòrag [a vo:rag], o Morag!
piuthar [piuhar], "sister" → a phiuthar [a fiuhar], o sister!
Seàn [sã:n], "John" → a Sheàin [a hã:jn], o John!
tighearna [tʃijarna], "laird" → a Thighearna [a hijarna], o laird!

L, N an R dinna mutate.



N'eus ket amañ pep reolenn distagadur ar gouezeleg, met trawalc'h e vo d'an ampoent. Lakaat a rin notennoù fonetek ken alies hag e c'hellin. M'ho peus goulennoù, goulennit ! Chan fhiosrach mur feòraich [xãn israx mur fjo:riç] "N'ouzer ket ma ne c'houlenner ket."

Toutes les règles de prononciation du gaélique ne sont pas présentées ici, mais ce sera assez pour le moment. J'ajouterai des notes phonétiques aussi souvent que possible. Si vous avez des questions, posez donc ! Chan fhiosrach mur feòraich [xãn israx mur fjo:riç] "On ne sait pas si on ne demande pas."

A didna pit here ilka rule o the pronunciation o Gaelic, bit it'll be eneuch for nu. A'll pit phonetic notes sae aft as A can onygate. Gin ye hiv ony speirs, speir at me! Chan fhiosrach mur feòraich [xãn israx mur fjo:riç] "Ye'll nivver ken gin ye nivver speir."

Aucun commentaire:

Enregistrer un commentaire